Frigiyälelär
Berwaqıt Anadoluda 36/2023
Berwaqıt Anadoluda 36/2023
Ber muzeyda bulğanda bügen qullanılğan äyberlärneň meň yıllar êlek qullanılğanın kürep ğacäplänersezme? Pıyala şkaflardağı stakannar, qasälär, alqalar yäki aqçalar sezne borıňğı śivilizaśiyälär, keşelek êtapları turında uylanırğa êtäräme? Qaysı śivilizaśiyäneň berençe kuxnya sawıt-sabaların yäki berençe bizäw äyberläre citeştergänen belü bezneň öçen mömkin tügelder, läkin êlekkege qadär bulmasa da bügen dä qullanılğan bulavkanı qaysı śivilizaśiya tarafınnan icat itelüen beläbez. Anı frigiyälelär uylap taba.
Frigiyälelär – xettlardan soň Anadolunıň iň borıňğı śivilizaśiyäse. Alar berençe bulavka häm berençe panflyutnı uylap taba. Anadoluda balaları öçen uyınçıqlar yasağan berençe śivilizaśiya , dönyadağı iň borıňğı mozaikanı bizäwçelär dä yänä alar. Xaywan äkiyätlären uylap çığaruçılar da, berençe yuvelirlar da frigiyälelär bula.
Qayber çığanaqlarda äytelgänçä, frigiyälelär Anadoluğa Balkan aşa kilgännär. Başta alar Änkara Polatlı tiräsendä urnaşalar. Waqıtlar uzu belän İskeşähär, Afyonkarahisar, Kütahya, Tokat häm Samsunğa taralalar häm Anadoluda köçle däwlät bulalar. Alar awıl xucalığı häm terlekçelek belän kön kürälär. Älege tarmaqlarğa bäyle räweştä tuquçılıqta da alğa kitälär. Frigiyälelär üzläreneň geometrik bizäkle kelämnären “tapates” dip atıylar. Qayber Könbatış illärendä keläm öçen qullanılğan süzlärneň kilep çığışı monnan kilä. Bu śivilizaśiya balta êşendä, taw sänäğätendä , arxitektura häm sänğät’tä dä alğa kitä.
Frigiyälelär 3 meň yıl êlek Anadoluda täêsirle śivilizaśiya buldıralar. Alar vulkannar yasağan qıyalarğa häykällär, nığıtmalar yasıylar, yortlar salalar. Alar yäşägän geografik cirlek iskitkeç urın. Başqala Gordion borıňğı dön’yadağı iň möhim toraq punktlarnıň berse sanala. Gordion – patşa ğailäseneň häm aristrokratlarnıň qaberläre, monumental’ frigiya arxitekturası alğı planğa çıqqan antik şähär. Gordion şähärendä tabılğan äyberlär bezgä borıňğı śivilizaśiyälärneň arxitektura häm sänğät’tä ireşkän däräcäsen kürergä häm alarnıň yäşaw räweşen aňlarğa yärdäm itä. Änkaranıň Polatlı rayonında urnaşqan Gordion antik qalası şuňa kürä YUNESKO Bötendön’ya mirasınıň waqıtlıça isemlegendä urın ala.
İskeşähär, Afyon häm Kutahyanı üz êçenä alğan töbäk xäzerge waqıtta Frigiya üzänlege dip atala. Frigiya üzänlege unikal’ qıya häykälläre häm iskitkeç tarixı bulğan urın bulsa da , qızğanıçqa qarşı , ul bik bilgele tügel. Yuğisä üzänlek, Kapadokiyadağı kebek,keşe qulları belän qıyalarğa uyıp yasalğan toraq punktları, qorban çalu urını, qaber bülmäläre häm qıya tunnel’läre belän bötenläy başqa dönyanıň işeklären aça. Şuňa kürä ul Anadolunıň ikençe Kapadokiyası dip atala. Ul Anadolunın iň matur üzännäreneň berse. Monda şulay uq cäyäw yörü häm velosiped yulı bar, ul borıňğı yul çeltäre nigezendä töbäkne tanıp belü öçen yasalğan. Xalıqara standartlarda häm qızıl, aq töslär belän bilgelängän 500 çaqrımlıq bu yul - Frigiya yulı. 3 meň yıllıq serle üzänlekne cäyäwläp yäki velosiped belän gizä alasız.
Öç noqtadan başlanğan Frigiya yulı Yazulı qıyada (Yazılıkaya) berläşä. Yazulı qıya (Yazılıkaya ) - frigiyälelärneň dini üzäge. Monda qıya häykäl bar. Aňa “Miday” süze yazılğan, şuňa kürä ul Midas häykäle dip tä atala. Frigiya sänğäteneň iň möhim ürnäkläreneň berse bulğan bu äsär kürüçelärne ğacäpländerä, çönki böten taş qıya blogına niçek mondıy räweş birelüen aňlaw qıyın. Belgeçlär äytüençä, 17 metr biyeklektäge häykäl östän asqa yasalğan. Andağı xäreflärneň zurlığı 40-45 santimetrğa citä. Borıňğı grek telenä oxşağanğa kürä xäreflärne uqıp bulsa da alarnıň närsä aňlatqanı bilgele tügel. Frigiya tele äle dä şifrlanmağanlıqtan yazmadağı distälägän süz sereneň açıluın kötä.
Midas häykäleneň fasadı geometrik motivlar belän bizälgän, anıň üzägendä işekne simvollaştıruçı bülek bar. Belgeçlär äytüençä, bu bülekkä dini yolalar waqıtında Kibela alihäse häykäle urnaştırılğan. Anadolunın borıňğı alihäse Kibela – frigiyälelärneň dä iň möhim alihäse häm keşe formasında surätlängän berdänber Frigiya alihäse. Frigiyälelär anı mullıq, bäräkät, uňdırışlılıq häm tudıru simvolı itep sanıylar. Yazulı qıyada Kibela alihäseneň küp taş sınnarı tabılğan. Midas häykäle frigiyälelärneň başqa izge häykälläre kebek şähärne saqlawnıň ber öleşe dip sanala. Çönki mondıy häykällär biyek urınnardağı strategik yullarda tözelä. Monnan tış, tözelgän çor belän çağıştırğanda dönyanıň iň zurı dip qabul itelgän monumental’ qıya çişmäse dä bu şähärdä urnaşqan.
Alihägä ışanu frigiyälelär öçen bik möhim. Monıň iň yaxşı ürnägen İskeşähärneň Sivrihisar ilçäsendäge Pessinus antik qalasında kürergä bula. Frigiyälelär bu antik şähärne alihä Kibela yäşägän urın dip sanıylar. Şuňa kürä Pessinus frigiyälelärneň dini üzäge häm iň möhim ğıybadät urınnarınnan berse sanala.
Frigiyälelär küktän iňgängä kürä izge itep sanalğan Kibela häykäleneň däwalaw, yaxşırtu köçenä ışanalar. Pessinus alihä öçen yolalar ütkärelä torğan üzäkkä äwerelä. Üzen aňa bağışlawçılar sanı könnän kön arta. Çınlıqta bügenge tikşerenüçelär Pessinusqa töşkän meteorit häm anıň magnit täêsire arqasında ul waqıttağı keşelär tarafınnan izge sanalğan dip uylıylar. Borınğı Pessinus şähäre möhim säwdä yulları kiseşkän cirdä urnaşqanlıqtan Rim häm Vizantiya däwerlarendä iğ’tibarnı cälep itkän şähär bula.
Borınğı şähärdä 30 yıldan artıq qazu êşläre bara. Küpçelek êksponatlar tabılsa da arxeologlar älegä alihä Kibelanıň ğıybadätxanäsen taba almadı , läkin xalıqara törkem belän bergä Pessinusta tikşerenülär däwam itä.
Avtor - Näslihan Däğirmäncioğlu
