Илбәр Ортайлы һәм аның сәяхәтләре эзеннән / İlbär Ortaylı häm anıñ säyäxätläre êzennän
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 28 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 28
Forosürättä İlbär Ortaylı Tatarstan başqalasında Törkiyäneñ Qazandağı êlekke baş konsulı Turxan Dilmaç belän bergä.
Fotosürät Törkiyäneñ Qazan baş konsullığı säxifäsennän alındı.
Bügenge yazmabıznı ”Wikipedia” mäğ’lümatlärenä, internet çeltäre xäbärlärenä, ”Tatar-inform” mäğ’lümatlarına nigezlänep äzerlädek.
Tel - belem açqıçı, aqılnıñ basqıçı, dilär. Keşelekneñ ğasırlar däwamında tuplanğan beleme häm täcribäse, dönya mädäniyäte belän barı tik tel aşa ğına tanışıp bula. Tel aşa xalıqnıñ tarixın, ruxın, yıraq ğasırlardan buınnan-buınğa küçep kilüçe ğoref-ğadätlären, mädäniyäten öyränäseñ. Tellärne kübräk belgän sayın dönyanı kübräk açasıñ. Äye, küp tel belüçe, üzeneñ ütkenlege, ziräklege belän ayırılıp torğan ğıylem iyäse, tarixçı, professor İlbär Ortaylı süzläre belän tarixqa yaqtılıq birüçe tanılğan ğalim. İlbär Ortaylı – cide telne qamil belüçe, cide teldä söyläşüçe böyek tarix ostazı da. Bu tellär arasında: törekçä, rusça, italyança, inglizçä, farsıça, almança, franŝuzça telläre urın alıp tora.
Ğomumän alğanda, ğalim İlbär Ortaylınıñ mirası - baylığı belän, kiñqırlı häm üzençälekle buluı belän şaqqattıra. Anıñ Ğosmanlı imperatorlığı tarixına, Urta ğasır törki-tatar däwlätläre, Törkiyäneñ Könbatış illär häm Rusiyä belän uzara bağlanışlarına nisbätle iskitkeç xezmätläre bötendönya tarix fäneneñ altın fondına kertelgän, töreklär anı “Böyek tarixçı” dip atıy.
Çığışı belän qırım tatarı bulğan, tanılğan törek tarixçısı İlbär Ortaylını bez ber tarixçı-ğalim bularaq belsäk tä, ul şul uq waqıtta 50 yılğa yaqın gizgän ber säyäxätçe, yul kürsätüçe bularaq ta bilgele. Säyäxätçe bulu aña dönyanıñ törle illären, törle xalıqların kürü mömkinlegen birä. Çit illärdä yäşäwçe xalıqlarnıñ tormış-könküreşenä qağılışlı qızıqlı waqıyğalarnı taswirlağan säyäxätnamä äsärläre belän ul üz uquçısın cälep itä. Anıñ säyäxätläre ğıyl’mi tikşerenülär belän dä, xalıqara tarix sammitları, universitet auditoriyälärendä çığışlar yasawlar belän dä bäyle bula. Bilgele, ğalimgä illär gizep êşläwendä cide telne möqamäl belüe dä zur rol’ uynağandır. Säyäxätläre waqıtında süzlären köndälegendä saqlasa, kürgännären fotoapparat xäterläp bara. Ä soñınnan, xalıqqa bu yädkärlärne kiläçäkkä miras bularaq qaldırır öçen dä, süzlärne häm sürätlärne quşıp äsärlär icat itä. Äye, İlbär Ortaylı – bik küp kitap häm çiksez mäqalälär avtorı da. Qısqası, ğalimneñ icatı yäş’lär arasında da, ölkännär arasında da uqırğa kiräkle möhim kitaplar bulıp sanala. Kitaplarında avtornıñ säyäxäti äsärläre, uy-kiçereşläre, törle oçraşulardan alğan täêsirläre dä çağılış taba.
Balaçağınnan birle Törkiyäneñ häm şulay uq dönyanıñ törle töbäklärendä säyäxät itüçe İlbär Ortaylı, üzeneñ “Ber ğomer niçek yäşäler” isemle kitabında säyäxät itü belän bäyle kiñäş-täq’dimnäre belän urtaqlaşıp, säyäxät itelergä tiyeşle urınnarnıñ isemlegen dä birä. Ğalimneñ kiñäşläre arasında: ”Säyäxät itegez! Säyäxät itkändä dönyanıñ maturlığın kürersez... Ğomer bezgä ber genä birelä, anı buşqa uzdırmasqa kiräk… Härberebezneñ dä aqılğa sıymaslıq xıyalları bula, waqıtında çınğa aşırırğa tırışıyq. Olığayğaç, yäş’ waqıtığıznıñ näq’ menä şul mizgellären sağınıp iskä alırsız! Säyäxät itkändä cäyäw yöregez, älbättä, arırsız... Muzeylarnı, tarixi urınnarnı ziyarät itegez, läkin bazar häm kibetlärgä kerepgä dä onıtmağız. Ayıruça, yäş’lärgä kiñäşem şul: dönyanı kürmiçä yäşäwneñ mäğ’näsen añlamassız. Mal bulır da, betär dä. Mäktäpne beterer-betermäs öyläneşep mebel’ kibetlärendä gizgänçe, dönyanı gizegez!”- dip kiñäş birä oluğ ğalim. Şulay uq,Törkiyäneñ güzälleklärenä dä basım yasıy. Törkiyä êçendä säyäxät itelergä tiyeşle 17 mäşhür äsäri urınnar turında da añlata. Äytik, İstanbuldağı iñ böyek tarixi äsärlärdän Aya-Sofiya mäçete (êlekke Aya-Sofiya muzeye), Ğosmanlı imperatorlığınnan qalğan iñ mäşhür Söläymaniyä mäçete, Aqsaraydağı Soltan Han sarayı, Ädirnädäge Sälimiyä mäçete häm başqa şundıy tarixi yadkärleklärgä, borınğı mädäniyätlärgä möhim urın birä.
Oluğ şäxeslär miraslarınıñ zatlılığı belän genä tügel, küñel xäzinäläreneñ kemnärgä ruxi azıq buluı belän dä bäxetle. Bez - aqsaqal ğalimebez İlbär Ortaylını, çal tarixnıñ ütkänen häm bügengesen mömkin qadär tulı häm êzlekle räweştä bügenge häm, bigräk tä kiläçäk buınnarğa miras itep tuplap qaldıru yünäleşendä çiksez, bäyäläp betergesez xezmätlär icat itkänen beläbez. Üzeneñ küpqırlı êşçänlege belän tarixta tirän êz qaldırğan oluğ ğalim İlbär Ortaylı törek tarixında ğına tügel, dönya tarixında da layıqlı urın alıp tora.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) www.ntv.com.tr>galeri>seyahat
İlbär Ortaylı’nın bir şehri gezme üzerine verdiği 7 tavsiye/NTV.06.05.2020
2) https://listelist.com/İlbär-ortayli-turkiye-gezilecek-yerler/
Mert Bekçi.”İlbär Ortaylı’dan Türkiye’nin “Uğruna Seyahat Edilecek” 17 Eseri.”.27.10.2019
3) https://www.yenisafak.com7hayat/İlbär-ortaylidan-kulaga-kupe-olacak-tavsiyelar-3466023
“İlbär Ortaylı’dan kulağa küpe olacak tavsiyeler.”Haber merkezi.10.04.2019
4) tatar-inform.tatar>pres_conferences
“Hindstan festivale-onlayı-translyaŝiya-tatar-inform.tatar.(Qazan,28.01.2021,”Tatar-inform”,”İdel”,Mörşidä Qıyamova).
