Казанның мөхтәрәм кунагы Илбәр Ортайлы / Qazannıñ möxtäräm qunağı İlbär Ortaylı
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 27 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 27
Fotosürätlär Törkiyäneñ Qazan baş konsullığı säxifäsennän alındı
Bügenge yazmabıznı ”Tatar-inform” mäğ’lümat agentlığınıñ Törkiyädäge xäbärçese Ruşaniyä Altay xäbärlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlarına, internet çeltäre xäbärlärenä nigezlänep äzerlädek.
Dön’yaküläm kürenekle tarix ğalime, qırım tatarı İlbär Ortaylınıñ yul’yazma-säyäxätnamäläre çit illärdä, dönyanıñ törle töbäklärendä ğomer itüçe xalıqlarnıñ tormışın, şul säyäxätläre waqıtında kürgän-belgännären şaqtıy täfsille häm qızıqlı itep taswirlawı belän dä aktual’. Ğalim üzeneñ açıqlığı, yağımlılığı häm çığışları aşa da, şulay uq säyäxätnamäläre, yazğan xezmätläre, kitapları belän dä uquçılarında zur qızıqsınu uyata. Anıñ xezmätlärendä mäğ’lümatlarnıñ bay buluı, tarixi faktlarnıñ küplege xas. Bu añlaşıla ki: säyäxät qılğan cirlärneñ tarixınnan, ictimağıy torışınnan xäbärdar bulmıy torıp tulı qanlı äsär yazu mömkin tügel.
Törkiyäneñ oluğ ğalime, tarixçı, professor İlbär Ortaylı 2017nçe yılda Tatarstan başqalası Qazannıñ möxtäräm qunağı bularaq säyäxät qıla. Ul üzeneñ bu säyäxäte turında bik qızıqlı itep “Qazan köndälege: ber ayağı - Könbatışta, ber ayağı - Könçığışta’’ iseme astında mäqaläsen yaza. Tarixçı-ğalim älege mäqaläsendä Tatarstan Cömhüriyäteneñ iq’tisadi köçen “Neft’ çığanağı häm sänäğat’ mömkinlekläre aqıllı qullanılğan öçen şähärlärdä tärtip, çistalıq häm baylıq küzgä taşlana”, - dip täswir itkän. ”Bu baylıqnıñ artında bezne yaqınnan qızıqsındırğan tirän tarix yata”, - diyep tä üzeneñ uquçıların Qazan Däwlät Universitetı belän dä tanıştıra. Anda belem alıp dönyaküläm tanılğan şäxeslärne sanap ütä.
Kürenekle törek ğalime İlbär Ortaylı üzeneñ xezmätendä, Qazannı Rusiyä möselmannarınıñ dini üzäge bularaq bäyälägän. Qazannıñ ber ük waqıtta Räsäy häm möselman mädäniyäten, könçığış mäğarifen yäşätkän urın buluın belderep, Rusiyäneñ iñ bay keşeläreneñ biredän çıqqanlığına basım yasağan, bu cähättän Aqçurinnarnı, Rämievlärne iskä alıp ütkän. Tarixçı ğalim mäqaläsendä Rusiyädä ğaräp xärefläre belän berençe kitap näşer itü êşläreneñ, şulay uq tyurkologiya belemenä nıqlı nigezneñ Qazanda salına başlağanlığına möhim urın birgän. Mäqalädä tatar xalqınıñ äwwäldän birle belemgä omtıluçan, uqımışlı qawem buluın assızıqlap, rus telennän tış ğaräp, farsı tellären öyrängännären, belemnären bayıtır öçen, çit illärgä kitülären, Qahirädäge Äl-Äzhär kebek yuğarı uqu yortlarında belem aluları turında da assızıqlap ütelä. Ğalim üzeneñ mäqaläsendä İstanbulda uqığan zıyalılarnıñ da az bulmawın belgertä. Tatar xalqınıñ borınğıdan birle sänğat’kä mökibbänlegen, häm könçığış, häm könbatış köylären üz itüen, bu tarmaqta zur talantlar citeşterüen bäyän itkän. İlbär Ortaylı mäqaläsendä şulay uq tatar milläten “xätta törki dönyada ğına tügel, böten şärıq geografiyäsendä könbatış muzıkası belän iñ nıq qızıqsınğan, anı üz tormışına kertkän, iñ küp sänğat’ ähele üstergän xalıq”, - dip bäyälägän.
Oluğ törek ğalime İlbär Ortaylı ber säyäxätçe ğalim bularaq ta üzeneñ Qazanğa bulğan säyäxätendä Tatarstan däwläteneñ igençelekkä zur iğ’tibar birüenä soqlanğan. Tatarstannıñ berençe Däwlät Başlığı Mintimer Şäymievnı bik ziräk säyäsätçe dip bäyälägän. Mäqaläsendä bügenge Tatarstan İlbaşı Röstäm Miñnexanovnı çın mäğ’näsendä êşquar üzençäleklärenä iyä buluın beldertep, cömhüriyätkä çit il investiŝiyälären osta cälep itüen, törek êşmäkärläre belän tığız êlemtädä buluına da basım yasağan.
Törkiyäneñ aqsaqal ğalime İlbär Ortaylı üzeneñ Tatarstan başqalası Qazanğa bulğan säyäxätläre turında yazılğan mäqaläsendä Tatarstan yuğarı uqu yortlarında törek qızları häm ullarınıñ küp buluı, alarnıñ üzlären bik qanäğat’ xis itüläre turında da yazıp ütkän. Bu xaqta ğalim İlbär Ortaylı: “Alar öçen törki, xätta İslam dönyasınıñ könbatışqa iñ açıq bulğan Tatarstanda belem alu - zur niğ’mät”, - dip üzeneñ kürkäm kiçereşläre xaqında yazğan.
Monnan çığıp şunı äytäse kilä: tatar xalqı borın-borınnan üzeneñ ütken yöräge häm kiñ küñellelege belän ayırılıp torğan. Êş söyüçän, uqımışlı, qunaqçıl tatar milläte - keşelek tarixında tirän êz qaldırğan. Bezneñ bay tarixıbız, küp ğasırlar buyına tuplanğan qıymmätle matdi häm ruxi mädäniyätebez, asıl ğoref-ğadätlärebez häm üzebezgä genä xas matur milli sıyfatlarıbız bar. Borınğı babalarıbıznı, şul isäptän, tatarnı da, törekne dä, çärkäzne dä, qazaqnı da, äzärbaycannı da, ğomumän alğanda barlıq törki xalıqlarnı da - qunaqçıllıq, keşeleklelek, xälgä kerä belü, härçaq bulışırğa äzer bulu kebek kürkäm sıyfatlar bizi.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
Ruşaniyä Altay.”Törek ğalime İlbärOrtaylı Törkiyä gazetasında Qazan turında mäqalä bastırğan.”.İstanbul.16.10.2017
2) www.haberler.com>İlber Ortaylı
İlber Ortaylı kimdir?Hayatı ve Kitaplar-Kidega.
3) www.ntv.com.tr>galeri>seyahat
İlber Ortaylı’nın bir şehri gezme üzerine verdiği 7 tavsiye/NTV.06.05.2020
