İzrailneñ Fälästindäge qırıslıq dulqını

İzrailneñ Fälästindä yasağan soñğı qırıslıq dulqını üzen tağın ber qat Ğazzädä, Qudüs-Yerusalimdä häm Yordannıñ Könbatış üzänlegendä kürsätä.

İzrail bigräk tä Ğazzägä yasalğan häm tınıç xalıqtan yözlärçä keşeneñ ğomere özelgän, meñlägäne dä cäräxätlängän höcümnär belän tağın ber êlmäkne yasarğa tırışa. Bu êlmäk - Fälästin yawınıñ häm şuşı basıp alu barlıqqa kitergän böten yoğıntılarnı qaplawnı, yäşerüne häm mäs’äläneñ Ğazzä mäs’äläsenä genä yünälderüne täêmin itkän strategiyağa nigezlänä. İzrailneñ tözelgän könnän birle Fälästinne adım adım yawlap alu barışında häm alıp barğan höcümçe säyäsätlärendä tayanğan uydırma “legitimlıq” säbäplärenä qağılışlı küp sanda faktornı äytep uzarğa mömkin. Fäqät bolar arasında bigräk tä öç faktor alğı planğa çığa.

Berençe faktor İkençe Bötendönya suğışı waqıtında yäşängän yähüd genośidınnan (xolokosttan) aktiv räweştä faydalanuı. Äytik, Germaniya tarafınnan yasalğan yähüd genośidınnan soñ anti-semitizm tabu torışına äyländerelgän häm mondıy waqıyğalarnıñ qabat yäşänmäwen öçen bigräk tä Awrupa illärendä zur añlaw buldırıldı. Läkin İzrail tözelgän könnän birle anti-semitizmnıñ êçtälegen kiñäytep, üzenä häm alıp barğan säyäsätlärenä üzenä kürä “legitımlıq” nigezen buldıra. Çönki İzrail Fälästindä alıp barğan säyäsätlärenä iñ keçkenä genä ber tänqitne dä xätta şuşı qısağa kertä başladı häm här İzrail tänqitläwe diyärlek Tel Aviv citäkçelege tarafınnan anti-semitik dip bäyälänä.

Êşneñ qızıqlı yağı – İzrailneñ êçke säyäsätendä qullanıluı öleşçä añlaşılğan şuşı anti-semitizm yarlığı tiz räweştä Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa illäre tarafınnan da üz itelä häm qayçağında şuşı “sizgerlek” İzrail räsmilärennän aldan telgä alınğan il citäkçelärennän yasala başlandı. Monıñ näticäsendä İzrailneñ okupaśiya säyäsäte häm barıştağı böten ğamälläre bäxäsläşelä alınmaslıq xälgä diyärlek kilep citte.

İzrailneñ Fälästindäge yawlap alu säyäsätendä bu çaqlı batırlarça xäräkät itüendä täêsirle bulğan ikençe faktör Amerika Quşma Ştatları kürsätkän şartsız yärdäm häm İzrail dairäläreneñ yoğıntısı. İzrail tözelüe iğ’lanınnan 11 minuttan soñ AQŞ tarafınnan tanılıp iñ baştan birle Amerika Quşma Ştatlarınıñ säyäsi yaqlawın aldı. Amerikan xärbi yärdäme isä berençe êtapta äkrenläp başlana, töbäk illärennän nindi dä bulsa zur reakśiya yasalmayaçağınıñ añlaşıluınnan soñ 1967nçe yıldan soñ töbäktä “İzrailneñ xärbi östenlege” prinśibı nigez itep alınıp kürsätelä.

Djo Baydennıñ saylawnı ciñüe belän İzrailgä kürsätelgän şartsız yärdämdä üzgä ber ton kötelde. Çönki Bayden saylaw kampaniyasında İzrailneñ iminlegenä ähämiyät biräçägen açıqlasa da xalıqara oyışmalarğa häm keşe xoquqlarına da ähämiyät biräçägen beldergän ide. Fäqät Bayden citäkçelegeneñ İzrailneñ soñğı waqıttağı agressiv säyäsätenä qarata reakśiyäse iğ’tibarğa alınğanda Tramptan soñğı Fälästin mäs’äläsendäge kötelgännärneñ yuqqa çığuı anıq räweştä kürenä.

İzrailneñ yasağannarına nigez äzerlägän häm Fälästindäge yawlap alu säyäsätendä bu çaqlı qıyu xäräkät itüendä täêsirle bulğan öçençe faktor – regional’ tigezleklär häm aktyorlarnıñ törle mänfäğät xisapları belän bäyle. Bu faktor Fälästin mäs’äläse täwge tapqır barlıqqa kilgännän birle häm yäşängän Ğaräp-İzrail suğışlarınnan birle täêsirle. Mäsälän, İzrail töbäk illäreneñ törle mänfäğät xisapları häm ahäñle xäräkät itmäwe näticäsendä Fälästinneñ böten cirlären basıp ala aldı.

Regional’ tigezleklär bigräk tä soñğı 10 yılda İzrailneñ faydasına üzgärde. Monnan tış İzrail şuşı üzgäreş öçen zur üzqimmätne üz östenä alırğa mäcbür bulmadı. Bu cähättän Misırda Xösni Möbäräk rejimınıñ bärep töşerelüennän soñ Kämp Dävid tärtibeneñ qaqşawı ixtimalı arqasında bik borçılğan İzrail 2013nçe yılda oyıştırılğan tüntäreleştän soñ häm Süriyädäge watandaşlar suğışınıñ artıp däwam itüe belän räxätläde. Töbäktä üzgäreş –status-kvonı saqlaw köräşendä status-kvoçı blok belän yäşeren xezmättäşlek urnaştıra häm Amerika Quşma Ştatları yaqlawınıñ yoğıntısı belän dä Fälästindäge okkupaśiya säyäsätendä tağın da ciñel xäräkät mäydanın taba.

Bu faktorlarnıñ bötenesendä yäki kim digändä bersendä barlıqqa kiläçäk üzgäreş - İzrailneñ Fälästindä monnan soñ yasayaçaq adımnarğa da täêsir itäçäk üzençälektä.

Murat Yäşiltaş

Yazuçı, professor, doktor, SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı.