Saray Säyif
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 31/19
Törki-tatar ädäbiyatı yazuçısı Saray Säyif turında yazma
Säyif Saray törki-tatar ädäbiyatın, ayıruça şiğ’riyätne üsterügä, yazma telne qamilläşterügä üzennän zur öleş kertä. Şağıyr’neñ qayçan tuuı tögäl bilgele tügel. Ayırım mäğ’lümatlarğa tayanıp, Säyif Saraynıñ tuğan yılı 1321nçe yıl dip faraz qılına. Ul – Altın Urda çorında Saray şähärendä yäşäp icat itkän tatar şağıyre,ädäbi quşamatı da şul şähärgä bäyle.
Şiğır’ yullarınnan kürengänçä,şağıyr’ üzeneñ tuğan yortı Qamışlını qaldırıp, Sarayğa kilä. Töp maqsatı - belem alu. Biredä möselman dönyasınıñ zur däräcäle keşeläre yäşägän häm icat itkän.
Yazuçı Säyif Saray ”Gölistan bit - törki” häm “Yädkärnamä” äsärläreneñ avtorı. Saray äl’-Cädid şähärendä uqığan. 1380nçe yıllarda Misırğa küçengän häm Soltan sarayınıñ kanŝelyariyäsendä êşlägän.Bilgelärgä kürä,1396nçı yılda wafat bulğan.
Säyef Saray-14nçe törki-tatar ädäbiyatınıñ “iñ diq’qat’kä layıq” ädiplärennän berse. Urta ğasırnıñ küp kenä ğalim häm şağıyr’läre belän berlektä, ul da “ğıylem-mäğ’rifätne, kul’turalıqnı”yaqlıy, üz icatında “progressiv ideyälär” ütkärä, äytep ütkänebezçä ,törki ädäbiyatnı häm yazma telne üsterügä zur öleş kertä. Ğalimnär anıñ äsärlären 14nçe ğasır “qıpçaq teleneñ iñ güzäl ürnäklärennän” sanıylar. Ädipneñ şiğ’ri talantı üz zamandaşları tarafınnan uq xaqlı räwestä yuğarı bäyälänä.
“Saray Säyif tik ğarif cihan êçrä kürüñ qanı?!
Sıyfatın äytmägä belmäy yöräkdän aqtırur qanı…
Anıñ şiğ’rineñ inşasın bigänmäs kem bulur isä,
Mägär ğaqlı anıñ yuqtur,yaxud tänidä häm canı,-“
di anıñ turında bilgesez törek şağıyre.
Alda äytep ütkänebezçä,Säyef Saray äsärläre bezneñ zamanğa “Kitabe “Gölstan bit-törki” häm “Yadkärnamä” dip isemlängän ike qul’yazmada kilep citkän. Alarnıñ berençese Gollandiyäneñ Leyden universitetı kitapxanäsendä saqlana.Başlap ul Dozinıñ tasfirlamalar kitabında (1851nçe yıl) telgä alına.Qul’yazmanıñ fotoküçermäse 1954nçe yılda törek professorı Färidün Üzlük tarafınnan Änkarada bastırıp çığarıla.Leyden nösxäsendäge tekstlar 1968,1973nçe yıllarda üzbäk,1969nçı yılda Latin,1980nçe yılda Qazanda ğaräp şriftında näşer itelälär. 373 bittän ğıybarät bulğan “Kitabe “Gölstan bit-törki” qul’yazmasınıñ töp öleşen Säyef Saraynıñ “Gölstan bit-törki”äsäre alıp tora.Başqa bitlärdä sigez törki şağıyr’neñ parçaları häm Säyif Saraynıñ alarğa şiğ’ri cawapları birelgän.Bolardan tış avtornıñ dürt güzäle,”Şağıyr’lär xaqında”ğı mäsnäwiye,ber bäyetlek xikmätle süze, biş robağıyı urnaştırılğan.Tekstlar bilgesez “kyätib” tarafınnan Misırda küçerelgän.Üzeneñ orfografiyäse belän qul’yazma 14nçe yözneñ ikençe yartısında Altın Urdada häm Misırda,Süriyädä yazılğan törki yädkärlärne xäterlätä.
Säyif Saray äsärlären tuplağan ikençe qul’yazma-“Yadkyärnamä” 60nçı yıllarda Üzbäkstannıñ Kokand rayonında tabılğan. Anı kitap iyäseneñ 18nçe ğasırda yäşägän yıraq babasına Ğaräbstanğa xac säfärenä barğanda ber säüdägär büläk itkän.”Yadkyärnamä”-distädän artıq bitle cıyıntıq.
Säyif Saraynıñ xäzergä mäğ’lüm icat mirası şuşı ike cıyıntıqtağı äsärlärdän ğıybarät.Şağıyr’ üz ğomereneñ küpçelek öleşen İdel buyında uzdırğan.Qızğanıçqa qarşı,şağıyr’neñ başlanğıç icat çorında yazğan äsärläre xäzergä mäğ’lüm tügel.Säyif Saraynıñ tormışı xaqında mäğ’lümatlar bik az.
Ädipneñ icatı xäzer dä iğ’tibar üzägendä.Äsärläreneñ törle illärdä basıluı,şağıyr’ xaqında törek,tatar,üzbäk,rus,vengr filologları häm başqalar tarafınnan fänni xezmätlär häm mäqalälär yazıluı-monıñ açıq misalı.
Tatarstannıñ atqazanğan fän êşleklese, maqtaulı professorı,küp sanlı däresleklär avtorı,tänqıyt’çe Xatıyp Miñnegulov 1972nçe yılda 14nçe ğasır törki-tatar şağıyre Säyif Saray turında kandidatlıq yaqlıy.
Säyif Saray ul ädäbiyatnı keşeleklelek ideyäläre, yaña şiğ’ri alımnar, fälsäfi yullar isäbenä bayıta.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Miñnegulov X.,”Tatarskaya êlektronnaya biblioteka”.
kitap.net.ru>minnegulov
2)12.Säyif Saray…-StudFiles
https://studfiles.net>preview>pade:3
3)Miñnegulov X.-intertat
www.intertat.ru>event
4)mognovse.ru>xxw-obrazovatelena…
5)Saray Säyif/Matbuğat.ru
https://matbugat.ru>sarai-syf-1925
