Ğabderäxim Utız-İmäni äl Bolğari
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 25/19
Kürenekle tatar ğalime, şağir (şağır’) Ğabderäxim Utız-İmäni äl Bolğari häm ädipneñ icatında törek teleneñ yoğıntısı turındağı yazma
Tatar xalqınıñ kürenekle şağıyre, ênŝiklopedik belemle ğalim,fiker iyäse Ğabderäxim Utız-İmäni äl-Bolğari 1754nçe yılnıñ 1nçe avgustında êlekke Qazan gubernasınıñ Çistay öyäze (xäzerge Çirmeşän rayonı) Utız İmän awılında mulla ğailäendä dön’yağa kilä.Ğabderäximneñ balaçağı yätimlektä üsä.Uquğa belem aluğa omtılış bik irtä uyana anda.Başta ul üz awıllarındağı Vildan mulla mädräsäsendä uqıy,annan Orenburg Qarğalısına kitä.İnde üze mulla bulğan şağıyr’ 1788nçe yılda,ğailäsen iyärtep,Urta Aziya şähärlärenä kitä.
Xalqıbıznıñ bay,qatlaulı mädäni tarixında ädip häm fiker iyäse Ğabderäxim Utız-İmäni ayırım ber urın biläp tora.Ul küp qırlı häm näticäle êşçänlege,bay icat mirası belän zur xörmätkä häm ixtiramğa layıq şäxes.Anı xalqıbız tarixında-böyek şäxes,şiğ’riyättä-yaña süz äytüçe qaläm iyäse,ictimağıy fiker tarixında-yaña qaraşlarğa küper saluçı dip tanıylar.
Utız-İmänineñ iseme,êşçänlege,kitapları üze isän waqıtta da,annan soñ da uquçılarğa häm ğalimnärgä yaxşı tanış.Oktäyr’ inqıylabına qadär ük ädip xaqında Qayum Nasıyri, Şihabetdin Märcäni, Rizaetdin Fäxreddin kebek mäşhür keşelär möhim mäğ’lümatlar birep qaldırğannar.
Sovet çorında da Utız-İmäni küz ünendä torğan:anıñ äsärläre mäktäplärdä,yuğarı uqu yortlarında öyränelä,däresleklärdä,”Tatar poêziyäse antologiyä”lärendä näşer itelä.
Belgänebezçä,Utız İmäni 10 el ğomeren Urta Aziya yaqlarında ütkärgän häm ädip bularaq ta şunda formalaşqan.Tarixqa küz salsaq,Ğabderäxim Utız-İmäni icat itkän çor-telebez öçen iñ ähämiyätle çorlarnıñ berse.Tuğan telebez bu çorda äle formalaşıp qına kilä.Häm bu ölkädä,älbättä,alınmalarnıñ telebezgä öleş kertkän küläme şaqtıy.
Utız-İmäni üz däwereneñ ğayät’ uqımışlı keşese bula.Ul tuğan telennän tış,törek,ğaräp,farsı,tacik,üzbäk tellären kamil belä.Üzeneñ ayırım xezmätlären, şiğ’ri yulların ğaräp, farsı tellärendä dä yaza. Qayberlären isä tellär sintezı yärdämendä, yäğ’ni ber äsärdä berniçä tel süzlären qullanıp,icat itä.Ädip icatında ğaräp,farsı tellärennän alınğan alınmalardan başqa,törek tele alınmaları da bar.Törek tele alınmaları arasında xätta törek telenä genä xas bulğan frazeologizmnar da oçrıy.Alınmalarnıñ küpçelege xalqıbıznıñ ruxi baylığın arttıru ölkäsenä qarağan.Mäsälän,”Bıraqtılar yabana”-ğosmanlı törek tele alınması.(tärcemäse-“ber’yalğızın qaldırdılar”).”Tähämmül itärgä”-ğosmanlı törek alınması.(tärcemäse-“sabır itärgä,tüzärgä”).
Ğabderäxim Utız-İmäni äsärlärendä törek teleneñ yoğıntısı ayırım süzläreneñ yasalışında da berniqadär çağılış taba.Tatar teleneñ üz süzlärenä törek telenä genä xas bulğan süz yasağıç quşımça yalğanıp,yaña süzlär yasalu oçraqları da küzätelä.Mäsälän,törekçä “görmek-göstermek”.Bu oçraqta da şundıy uq xäl küzätelä. Tatarça tärcemäse “kürsätergä-kürsät”.Ämma Utız-İmäni bu oçraqta törek süz’yasalış sistemasın qullanğan.
Ğabderäxim Utız-İmänineñ äsärläre Törki tel nigezendä,leksikası isä Ğosmanlı Törekçägä qarağan teldä yazılğan.Borınğı törki tel üzençäleklärdän monda “-ğay”,”-din” kebek quşımçalar çağıla.Näticä yasap şunı äytergä bula: ädip üzeneñ şiğır’ häm poêmalarında ğaräp,farsı alınmalarınnan qala törek süzläreneñä dä östenlek birgän.
Utız-İmänineñ icat mirası ğayät’ küpqırlı. Ul üzeneñ 60 yıllıq icat däwerendä 202 isemdä xezmät yazıp qaldırğan.Alar Utız-İmänineñ olı şağıyr’ genä tügel,küpqırlı ğalim buluın da kürsätä.
Kürenekle tatar ädibe Ğabderäxim Utız-İmäni 1834nçe yılda wafat bula.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
Çığanaqlar:
1)Utız İmäni Ğabderäxim.Matbuğat.ru
matbugat.ru>utyz-imni-gabderhim-603
2)Ädiplär:Utız İmänineñ icat mirası.
www.fajdali.narod.ru>eget
3)Ğ.Utız İmäni icatına törek tele yoğıntısı-lekŝii.org
