Şäfiqa Ğaspralı
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 15/19
Tatar xalqınıñ kürenekle şäxese Şäfiqa Ğaspralı turında qısqaça yazma
Bezneñ bay ruxi mirasıbız,mäğ’rur matbuğatıbız häm ber ük waqıtta xatın-qızlarıbız xäräkätendä mäñge cuyılmas êz qaldırğan şäxeslärebez bar.
20nçe ğasır başı tatarnıñ zıyalı irläre Şärıqtan kilgän olı ğadätne qaytarıp, xatın-qıznı nindi biyeklekkä quya alğannar. Älege yazmabızda bez şundıy xatın-qızlardan Şäfiqa Gasprallı turında, tarixçı Täêminä Biktimirova, törek ädäbiyat belgeçlärennän Şängül Pınarän, Özgä Aydın xezmätlärennän faydalanıp yazarğa buldıq.
Şäfiqa xanımnıñ ätise turında ber-ike süz äytep kitsäk,artıq bulmas tösle.Tiñsez aqıl häm äxlaqqa iyä bulğan,xolqı belän dä näq’ ber çın däğ’wa keşese bulıp tanılğan şäxes,yazuçı,cämäğat’ êşleklese, mäğ’rifätçe, säyäsätçe häm näşir İsmağıyl’ Gasprallı 1882nçe yılda Qazannıñ iñ danlıqlı wä iñ kürenekle ğailälälärennän berse bulğan Aqçuralar ğailäsennän Zöhrä isemle qız belän tormış qora. Bu ğailäneñ 8 balası dön’yağa kilä. Ğailäneñ iñ olı qızlarınnan Şäfiqa Gasprallı. Şäfiqa xanım 1886nçı yılnıñ 21nçe noyabrendä Qırımnıñ Baqçasaray şähärendä tua. Keçkenä Şäfika uqu-yazunı ätisennän öyranä.Soñraq qız belem aluın,ätiseneñ Qırımdağı Usul-ü Cädit mäktäbendä däwam itterä. ”Şäfiqa xanım-sigez bala arasınnan ätise İsmäğıyl’ Gasprallı tarafınnan “şäxsi” tärbiyälängän.Gasprallı İsmäğıyl’ äfände qızınıñ belem alu ölkäsendä ayrım köç quya.Anı başqa balalarınnan ayırım yarata, dip yaza törek ädäbiyatı belgeçe Şängül Pınarän.
Şäfiqanı yaqınnan belüçelär, anıñ äle bala çağınnan uq fikerläü säläte köçlelegen, keşelärgä qarata citdi, töptän uylağan üz fikere bulğanlığın äytmi qalmıylar.Şäfiqanıñ ädäbiyat häm sänğat belän dus buluı,teläsä kemne soqlandırırlıq neçkä sizemläwe, matur itep söyli belüe dä bilgele. Bu sıyfatlar anıñ ruxi zatlılığınnan, obrazlıraq itep äytsäk, “aqsöyäklelegennän” kilgänder.
1917nçe yılnıñ 24nçe aprelendä Qazanda Bötenrossiya möslimäläreneñ berençe qorıltayı bula.Rusiyädä yäşäüçe böten möselman tatar-qızlarınıñ märtäbäle bu qorıltayında şundıy olı xörmätkä İsmäğıyl’ Gasprallınıñ xatını Zöhrä Aqçurina häm anıñ qızı Şäfiqa da layıq bulalar.
Möxärrirlek belän dä qızıqsınuı ğacäp tügel.Ul härwaqıt näşriyätkä kerep änise Zöhrä xanımnıñ betmäs-tökänmäs êşlärenä,yäğ’ni mäqalälärne uqu, tözätü, avtorlarğa xatlar yazu, poçtanı qarau-barlau häm başqa mäşäqat’läre êçendä bulışa.
Äniseneñ wafatınnan soñ “Tärceman” gazetın çığaruda ätisenä iñ êşlekle yärdäm itüçe dä Şäfiqa bula. Şunı da bilgeläp ütik,bu gazet böten dönyadağı törki xalıqlar arasında tarala. Anı Qırımda,İstanbulda,Taşkentta,Bakuda häm Qazanda uqıylar.Tik,qız balanıñ şäxsi tormışı da bar bit äle.Bu waqıtlarda ätise yanına yış qına qunaq bulıp Azerbaycanlı Nasip bäy Yusufbekov kilep yöri. Nasip äfände belän säyäsi temalar xaqında xat alışqan Şäfikä arasında,mäxäbbät xisläre başlanıp kitä. Näticädä, 1906nçı yılda alar öyläneşälär. Matur ğına ğailä tözelä. İke balaları-qızları Zöhrä häm ulları Niyaz tua.Tik ğailä tarixı ozaqqa barmağan tösle. Alar ayırılışalar. Şäfiqanıñ öydä xucabikä genä bulıp yäşise kilmi. Ul şähärneñ ataqlı mäğ’rifätçeläre, aldınğı qaraşlı xanımnarı belän tanışa, mädäniyät, mäğarif häm şäfqat’lelek êşlärendä qatnaşa. Ul yäşen taşıday aktiv cämäğat’ êşleklese bulıp tanıla, anıñ tawışı şähärneñ matbuğatı bitlärendä işetelä başlıy.
Läkin yazmış Şäfiqanıñ izge omtılışların, yaqtı xıyalların tormışqa aşıruğa kirtä sala. Bol’şeviklar xakimiyäte Qırımda, soñraq Qavqazda nığıp, ildä dähşätle wäzğıyät’ urnaşqannan soñ, Şäfiqağa da tuğan cirennän ayırılıp kitüdän başqa çara qalmıy. 1921nçe yılda ul Törkiyägä kitärgä mäcbür bula. Törkiyädä tormışın alıp baru aña ciñel bulmıy. Yäşär öçen ul üzeneñ iñ qaderle, änisennän qalğan qıymmätle äyberlären dä satırğa mäcbür bula. Fäqıyr’lek häm açlıq Şäfiqanı da çitlätep ütmi. Soñraq ul ber xastaxänädä dä, qısqa ber waqıt balalar tärbiyäläü yortında da êşläp ala. Tora bara Şäfiqa xanım Törkiyäneñ Qızılay cämğıyätendä aylıq xezmät xaqı 40 lira belän êş tabıp tormışın alıp bara başlıy. Şäfiqa Gasprallı ozın yıllar Qızılayda xezmät itä. 1930nçı ylda Törkiyädä Qırım Xatın-Qızları Berlege cämğıyäte tözi. Törkiyädä dä ul milläte öçen faydalı bulırğa tırışa. Tatar xalqı yazmışı belän qızıqsınıp, anıñ tarixına qağılışlı materialllarnı börtekläp cıya, ätiseneñ arxivın barlıy, bay material tuplıy. Ämma töp şöğıle itep balalar tärbiyäse, uqıtuçılıq êşen saylıy.
İcatı häm qaharman êşçänlege tuğan xalqına bağışlanğan Şäfiqa İsmäğıyl’ qızı Gasprallı 1975nçe yılnıñ 31nçe avgustında fani dönyadan kitä. İstanbul şähärendäge Zincirleküy-Asri ziratına cirlänä. Şunısı quanıçlı,iseme häm xezmätläre tatar xalqı häm törek milläte tarixına cıyılmas häykäl bulıp kerep qalğan.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Biktimirova T.Ä.,Xäterlärne yañartıyq.-Qazan:TFA.Ş.Märcäni is.Tarix institutı.2012
2)Özge Aydın.”Şefika Gaspralı kimdir?”.(Alem-i Nisvan).Sayı 26.30.08.2016
3)Ş.Pınarer.”Rusyadaki Türk Kadın Hareketinin Öncüsü Şefika Gaspralı.”
www.jeopolitürk.com>MakaleDetay>R...
