Ğaliäskär Qamal
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 12/19
Tatar xalqınıñ böyek dramaturgı, yazuçı, tärcemäçe, teatr êşleklese, tatar ädäbiyatı, mädäniyäte häm sänğäte tarixında zur urın alıp torğan ädip Ğaliäskär Qamal turında qısqaça yazma
Bügenge yazmabız kürenekle tatar yazuçusı Möxämmät Ğali, törek yazuçı İsmäğıyl’ Türkoğlunıñ xezmätlärenä niğezlänep äzerlände.
Ğaliäskär Ğaliäkbär ulı Qamaletdinov 1879nçı yılnıñ 6nçı ğıynwarında Qazanda üz qul köçe belän dön’ya kürüçe waq hönärçe ğailäsendä tua.Anıñ ätisen Qamçatçı Ğaliäkbär dip yörtälär.Ğaliäkbär ağay Tatarstannıñ Arça rayonı Sikertän awılınnan çıqqan. Ğaliäskärneñ änise, Mäüğıyzä abıstay da şul uq Arça rayonı Tübän Masra awılında tuıp üskän.Ğaliäskärneñ ätise Ğaliäkbär ağay üze uqıy-yaza belmi torğan keşe bulğan. Şunlıqtan ul üzeneñ ulı Ğaliäskärne uqıtıp, üze añlağança tärbiyälärgä tırışqan. Ul Mäüğıyzä abıstayğa: ”Xoday ğomer birsä,bu balanı mulla bulğançı uqıtırbız,yuğıysä bu nadanlıq üzägemä ütte”, dip söyli torğan bulğan. Ğaliäskärneñ başlap uqırğa kereşüe dä äniseneñ tuğan awılı Tübän Masrada başlana, altı yäşendä awıl mädräsäsenä yöri başlıy. Annarı,Qazanğa qaytıp, ”Ğosmaniyä”, ”Xalidiyä” mädräsälärendä uqıy. 1893-1900nçe yıllarda şul zamannıñ aldınğı qaraşlı “Möxämmädiyä” mädräsäsendä, şul uq waqıtta öç sıynıflı rus mäktäbendä başlanğıç belem ala.
Ğaliäskärneñ ätise ulınıñ niqadär mulla bulın teläsä dä, bu êş barıp çıqmıy. Ğaliäskär mullalıqtan baş tarta.Aña qadär mullalıq belän säüdägärlek däräcäsennän dä yaxşıraq professiyäneñ barlığın belmägän häm anı tanımağan Ğaliäkbär ağay,Ğaliäskärneñ mullalıqtan baş tartuına aptırap,anı säüdägär yasau fikere belän aña kitap kibete açıp birergä bula. Ğaliäskär bu fikergä qarşı kilmi häm 1901nçe yılnı “Mäğarif” isemle kitap kibete açıp êşkä kereşä. Läkin bu kibetne açudan anıñ teläge säüdä itü ,tabış itü bulmıy,bälki xalıq arasına kul’tura orlığın çäçü bula.Ul kübräk üzeneñ kibetendä,ädäbi äsärlärgä häm gazet-jurnallarğa,uqu äsbaplarına östenlek birä. Ğaliäskär şul uq waqıtta İstanbulğa da barıp kilä. Anda ğosmanlı töreklärennän Namıyq Kemal kebek demokratik yünäleşle zur ädiplär belän tanışa häm,yaña törek ädäbiyatı alıp qaytıp, üzeneñ “Mäğarif” kibete aşa şularnı xalıq arasına tarata.
Bu çorda Ğaliäskär Qamal üzeneñ belemen arttıru östendä dä êşli, ädäbiyat, teatr sänğate belän mawığa, rus spektakl’lärenä yöri.Alman şağıyre İogann Gyüteneñ ”Faust” kitabın,Fatix Xalidineñ “Rädde biçara qız”ın yaratıp uqıy.Üzendä dä icat därte uyanıp,1898nçe yılda “Bäxetsez yeget” (berençe variant) isemle täüge dramasın yaza.Berençe uñişı belän qanatlanıp,törek yazuçısı Namıyq Kemalnıñ “Qızğanıç bala” dramasın tatarçalaştıra.Bu yıllarda üz çorınıñ aktual’ mäs’äläsen yaqtırtqan “Öç bädbäxet” isemle p’yesası da dön’ya kürä.
1906nçı yılnıñ közendä yuğarı häm urta mäktäplärdä uquçı tatar yäşläre,Qazanda berençe märtäbä xalıq öçen,açıq spektakl’ quyarğa cıyınalar.Säxnägä quyu öçen Ğaliäskär Qamal tarafınnan törekçädän tärcemä itelep bastırılğan Namıyq Kemalnıñ “Qızğanıç bala” häm başqa ber äsär saylanıla.Bu spektakl’ne oyıştıruda Ğaliäskär Qamal aktiv qatnaşa.Spektakl’ öçen kiräk bulğan afişalarnı üze quldan yaza häm biletlar satu êşen oyıştıra.
Tatar xalqınıñ kürenekle dramaturgı, yazuçı, prozaik, jurnalist, tärcemäçe, 20nçe yöz başı tatar ädäbiyätı, mädäniyäte häm sänğate tarixında zur urın alıp torğan ädiplärneñ berse,“Tatarstannıñ xalıq dramaturgı”digän maqtaulı isemgä layıq bulğan Ğaliäskär Qamalnıñ bay häm tulı xezmät-êşçänlegenä törek milläte dä bitaraf tügel. Törkiyäneñ Mimar Sinan Güzäl(Matur) Sänğat’ universitetınıñ fän-ädäbiyat fakul’tetınıñ tarix bülegendä belem alğan,doŝent-doktor İsmäğıyl’ Türkoğlu üzeneñ “Tatar gazetaçısı häm teatr yazuçısı” digän xezmätendä, Ğaliäskär Qamalnıñ Tatar mädäniyäteneñ üseşendä möhim rol’ uynağan niqadär kürenekle häm böyek şäxes ikänlege bilgeläp ütelä.
Tatar Däwlät Akademiya teatrına nigez saluçı, tatar xalqınıñ böyek häm dä kürenekle şähese,Ğaliäskär Qamal 1933nçe yılnıñ 16nçı iyünendä barı 54 yäşendä ikän ğomerlekkä yaqtı dön’ya belän saubullaşa.Dramaturgnıñ üleme xalıq öçen,milli ädäbiyat häm dä teatr ölkäsendä zur yuğaltu bula.Läkin anıñ qaldırğan xezmätläre yuğalmıylar häm alar yuğalmayaçaqlar da.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Ğali M.,Saylanma äsärlär.-Qazan:Tatknigoizdat,1956
2)İ.Türkoğlu.Aliasker Kemal.Ankara.2002
www.academia.edu>Galiaskar_Qamal_...
3)ŞakircaNn L.,”Küñelem Qamal belän söyläşä…”-“Mädäni comğa”.11.01.2019
Madanizhomga.ru>news>sähnä>kele…
