Törkiyä nigä S-400 alırğa teli?

Törkiyä xökümäte S-400 mäs’äläsendä basımnarğa baş imi

Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ 12 nçe iyün’dä yasağan belderüendä “Törkiyä S-400 hawa saqlanu sistemaları alaçaq dip äytmim. Ul alarnı aldı. Bu êş tämamlandı. S-400 lärne uñay, yaraşlı bäyälärgä alu belän bergä urtaq citeşterü mäs’äläsendä da urtaq fikergä kilep kileşü imzaladıq. Alar qısqa waqıt êçendä Törkiyägä kiläçäk. Süriya krizisın S-400 häm F-35 tän ayırıp qaramasqa kiräk” digän süzlär belän Törkiyäneñ qatğıylığın citkerde.

Şu uq könne Rusiya Federäśiyäseneñ Änkaradağı tulı wäqalätle ilçese Aleksey Yerxov ta Rusiyäneñ S-400 hawa saqlanu sistemaları mäs’äläsendä totışınıñ üzgärmäyäçägen ,Törkiyä häm Rusiya texnik törkemnäre êşçänlekläreneñ däwam itäçägen belderde.

Belderülär nigezendä Amerika Quşma Ştatları häm NATOnıñ basımnarına qaramastan Törkiyä bu mäs’älädä bik möhim totış kürsätä. S-400 saqlanu sistemalarınıñ berençe öleşläre Törkiyägä iyül’ ayında kilä başlıy. Rusiya belän Törkiyä arasındağı kileşü nigezendä S-400 lär barı tik Törkiyä cirlärendä qullanıla ala.Bu maddägä kürä soñğı waqıtta bik yış kön tärtibenä kilgän Törkiyä alıp öçençe ilgä sata alamı bäxäseneñ dä mäğ’näse qalmıy. Fäqät’ Törkiyä Amerika Quşma Ştatları belän krizis tiränäysä bu sistemanı üz bazası bulğan Tön’yaq Kipr Törek Cömhüriyätenda dä qoru xoquqına iyä bula ala. 

Törkiyä S-400 lärne saqlanu qoralı bularaq ala.

Törkiyäneñ hawa saqlanu sisteması ixtıyacı 1 yıllıq qına mäs’älä tügel, ul bu ixtıyacnı qanäğät’länderü öçen 10 yıldır tırışa. Törkiyä nigä S-400 lär satıp alırğa teli soñ? Çönki NATO berlektäşe AQŞ Törkiyäneñ “Patriot” raketa saqlanu sisteması taläbenä uñay cawap birmägännän soñ Törkiyä başqa alter’nativalarğa yünälde häm Rusiyäneñ täq’dimen uñay bäyäläp S-400 hawa saqlanu sistemasın satıp alu qararına kilde.    

Fäqät’ bu barışta S-400 xärbi sistema ğına bulıp qalmıyça AQŞ anı säyäsi mäs’älägä äwerelderergä tırışa.

Amerika Quşma Ştatları däwlät departamentı Törkiyä Rusiyädän S-400 hawa saqlanu sistemaları satıp alğan oçraqta sankśiyälär kertäçägen bik yış belderä. Xätta AQŞ saqlanu ministrı wäkile Shanahan Törkiyä saqlanu ministrı Hulusi Akarğa yazğan xatında sankśiyälärne kürsätep şul uq waqıtta Törkiyä kebek berlektäşe bulğan ilgä yanadı da. AQŞnıñ mondıy totışı berlektäşlekkä dä, diplomatiyägä sıymıy,kileşmi.

Törkiyä S-400 lärne höcüm qoralı itep almıy. Çönki S-400 saqlanu qoralı. Törkiyägä höcüm itärgä uylamağan nindi dä bulsa il monnan tınıçsız bulmasqa tiyeş. AQŞ S-400 lärgä rizasızlıq beldergändä alarnıñ yaña bazarğa täq’dim itelgän F-35 xärbi oçqıçları sistemaların qulğa töşerä alaçağın häm NATO belän garmoniyäle bulmawın alğa sörä. Fäqät’ Törkiyä urtaq komissiya tözep monıñ tikşerelüen häm AQŞnıñ tezisları döres bulğan oçraqta monnan waz kiçä aluın beldersä dä AQŞ monı qabul itmiçä üz süzeneñ döres bulmawın da qabul itte.

S-400 lär ayırım ber sistema belän êşlägängä  häm kontrol’ tulısınça Törkiyädä bulğanğa kürä F-35 lärneñ serlären Rusiyäneñ aluı mömkin tügel. 

AQŞ terror oyışmaları belän mönäsäbätläre arqasında Törkiyägä qarata berlektäşlek xoquqın isäpkä almıy.

AQŞ Kongressı uzğan yıl çığarğan “Amerika doşmannarına sankśiya belän köräş qanunı” ( CAATSA) Törkiyägä qarata ğamälgä kertelsä AQŞ cähätennän bulğan qadär böten dönyağa yoğıntı yasıy alaçaq qadär regional’ borılış bulırğa mömkin. NATO häm Awrupanıñ berençe çiratta Qara diñgez bulu belän bergä Könçığış Urta diñgez,Könçığış Awrupa ,Balkan, Yaqın Könçığış kebek ölkälärdä Törkiyäsez säyäsäte häm bik qıymmätkä töşaçäk , häm çişeleşsez bulaçaq.

Amerika Quşma Ştatları Törkiyäne, S400 alıp, berlektäşlek xoquqın bozuda gäyepli. Fäqät üze berlektäş bularaq Törkiyäneñ yıllar buyı telägän “Patriot” hawa sistemasın telgä almıy. Ayıruça 2016nçı yılnıñ 15nçe iyül’ könne Törkiyädä tüntäreleş kereşüendä qatnaşqan häm 200 keşeneñ ülemenä, 2 meñ tiräsendä keşeneñ yaralanuına säbäp bulğan “FETÖ” terror oyışmasınıñ liderın AQŞta qaluına, terror oyışması äğ’zaläreneñ AQŞta sıyınu xoquqın aluına küz yomıp, nigezdä üze berlektäşlek xoquqın boza. Şulay uq Törkiyädä 1980-2019nçı yıllar aralığında 40 meñ keşeneñ ülemenä säbäp bulğan häm meñnärçä keşene öysez qaldırğan “PKK-PYD” terror oyışması belän Süriyäneñ tön’yağında xezmättäşlek urnaştırğanda häm meñnärçä yök maşinası belän qoral birgän çaqta berlektäşlek turında süz alıp barmıy.

AQŞ, böten dönyağa yanap, xalıqara xoquqnı kürmämeşkä salına

Amerika Quşma Ştatları barı tik üz mänfäğät’läre turında süz barğan çaqta ğına berlektäşlek xoquqın kön tärtibenä kiterä. Şuşındıy uq räweşle Germaniyağa “Tön’yaq ağımı-2” tabiği gaz liniyasın sala almassın dip äytän çaqta, Awrupağa minnän röxsätsez üz ğaskäreñne, armiyañnı tözi almassın disä, Dön’ya säwdä oyışması qağidälären taptap, böten dönyanı säwdä çikläwläre belän qurqıtqan çaqta berlektäşlek ruxı hiç isenä töşmi.

Törkiyäneñ regional’ iminlek yanawlarına qaramastan ozaq däwam itkän hawa saqlanu sisteması êzlänüeneñ NATO berlektäşläre tarafınnan kürmämeşkä salınuı Törkiyäne Rusiyädän S-400 aluına mäcbür itte, dip äytä alabız.

AQŞnıñ üz mänfäğät’lären uylap, Rusiyä, Tön’yaq Koreya, İran, Qıtay häm Venesuêladan soñ Törkiyägä qarşı ber yaqlı sankśiya qararların qabul itärgä äzerlänüe Awrupa illäreneñ dä monnan arı Amerika Quşma Ştatlarınıñ ber yaqlı säyäsätlärenä tawışsız qalmawları çorı kilep citte. Ägär Awrupa illäre bu wazğiyätkä tawışsız qalsa, Törkiyäsez häm üz iminlekläre risk astında qalaçaq, häm dä Amerika Quşma Ştatlarınıñ ber yaqlı säyäsätläre könnärneñ bersendä üzlärenä dä yoğıntı yasayaçaq.

Törkiyä NATOnıñ iñ möhim äğ’zase bularaq böten üz cawaplılıqların ütäde.

AQŞ häm Awrupa iñ êlek Törkiyäneñ S400 qararınıñ hiçber ilgä qarşı bulmawın añlarğa tiyeş. Dön’yanıñ krizis töbäklärendä şaqtıy probleması bulğan çaqta saqlanu maqsatınnan çığıp alınğan qoralnı yanaw bularaq kürü dönya cämğiyät’lären ışandıra almas. Törkiyä yıllar buyı Äfğanstan belän bergä Kosova, Qara diñgez, Süriyä, Bosniya häm başqa illärdä NATOnıñ iñ aktiv ile bula. AQŞ säyäsätläre belän Törkiyäne yalğız qaldırırğa teli ikän, monı başqara almayaçaq häm törek cämğiyäteneñ reakśiyasın çigäçäk. Monnan tış Törkiyä saqlanu sänäğäteneñ çit illärgä bäyle öleşläreneñ ixtıyacların Rusiyädän häm Qıtaydan qanäğätländerergä mäcbür bulırğa mömkin. AQŞ çikläwläre aldında tuaçaq buşlıqnı häm izolyatśiya räweşen säyäsi, iq’tisadi yäki xärbi bularaq başqa illärneñ tutıruı Amerika Quşma Ştatlarınıñ Törkiyäne böten kileş yuğaltuına da säbäp bulaçaq.

Törkiyäneñ S400 qararı möstäqillek nigezläre belän bäyläneşle kürenergä tiyeş. Törkiyä hawa saqlanu zaruriyäten iñ yaraşlı sistema häm iñ yaraşlı täêmin itüçe belän xäl itüne sayladı. AQŞ xökümäte “Patriot”nı satmağanı öçen Törkiyä tabiği bularaq yaña täêmin itüçene êzlärgä totındı.

AQŞ xökümäte “CAATSA”nı säbäp itep kürsätep, Törkiyägä säyäsi häm xärbi sankśiyälär qullana ala häm bolarnıñ iq’tisadi näticäläre bulaçaq. Fäqät bu sankśiyälär urta häm ozın möddädtä Törkiyäneñ xäräkät räweşlärenä telängän üzgäreşlär yasamayaçaq. Törek cämğiyäte daimi räweştä xaqlı bulğannıñ, izelgänneñ yanında torğan häm demokratiyağa ışanğan millät. Amerika Quşma Ştatları, Törkiyäne cäzalandırıp tıñlata alaçağın uylıy ikän, bu näq kiresenä yoğıntı yasayaçaq.

Köçle illär zäğif, köçsez dip kürgän illärne izep yäki yanap bu dönyada tınıçlıq urnaştıra almayaçaqların añlağan könne böten dönyağa xozur kiläçäk.