Könçığış häm könbatışnı öyränü

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Könbatış tikşerenüçelӓreneñ ber yaqtan imperializmğa qağılışlı, ikençe yaqtan êkzotik kürelüçe könçığış cӓmğiyӓtlӓreneñ sӓyӓsi, sośial’, mӓdӓni, dini, êtnik, antropologik h.b. yaqlarına yünӓlgӓn êşçӓnleklӓre oriyentalizm dip atala. Oriyentalizm yӓgni şӓrıq fӓne könçığış cӓmğiyӓtlӓrenӓ tıştan, östӓn qarawçı hӓm anı passiv bularaq kürüçe totışlar öçen tiskӓre mӓgnӓse dӓ bar.

Könçığışnı öyrӓnü êşçӓnleklӓre bügenge köndӓ mӓgnӓsen yuğaltmadı. Lӓkin zur ülçӓmdӓ rӓweşe üzgӓrde. Êlektӓn bulğanı kebek könbatışlı tikşerenüçelӓrneñ könçığışqa, tikşerenü urınnarına barıp başqarğan êşçӓnleklӓrenӓ monnan soñ ixtıyac yuq. Çönki könçığış illӓrennӓn tikşerenüçelӓr bu êşçӓnleklӓr yӓisӓ mӓğlümatlarnı könbatış illӓrenӓ barıp, üzlӓre tӓqdim itӓrgӓ teli.

Törkiyӓ hӓm Yaponiya kebek illӓr yaqınça 200 yıl buyı könbatışqa tikşerenüçe, belgeç, uquçı, uqıtuçı-ğalim, dӓwlӓt xezmӓtkӓre cibӓrӓ. Bügen dӓ Afrikadan, Balkan, Yaqın Könçığış, Yıraq Könçığış, Latin Amerikadan şaqtıy il, Qıtay hӓm Hindıstan kebek illӓr oxşaş ısul qullana. Bu illӓrdӓ yuğarı uqu yortlarınnan ğına tügel, ӓ barlıq ministrlıklar hӓm dӓwlӓt oyışmalarınnan diyӓrlek xezmӓtkӓrlӓr belem alu, kul’turanı arttıru maqsatı belӓn könbatış illӓrenӓ cibӓrelӓ. Könbatış berekmӓsen, andağı belem hӓm texnologiyane urınında kürsennӓr, kirӓkle bulğannarın illӓrenӓ kitersennӓr dip bu illӓr şaqtıy mӓcbüri çığımnarınnan waz kiçep, awır üzqimmӓtlӓrlӓr tüli. Quyılğan maqsatqa ireşep bulamı soñ? Bu 200 yıl buyı dӓwam itkӓngӓ kürӓ ireşep bulmıy sıman. Universitetta belem alğanda ber uqıtuçıbız bolay dip ӓytӓ ide: “Yaponnar könbatışnıñ belem hӓm texnologiyasen alıp, illӓrenӓ qayttı, beznekelӓr isӓ şağir’ bulıp qayttı.” Könbatışqa baru hӓm könbatışta yuğalunıñ 200 yıllıq xikӓyӓsen Sezai Karakoç 7 balalı ӓti keşe “Masal” yӓgni Ӓkiyӓt” şiğerendӓ bik matur añlata.

Cibӓrelgӓn ildӓge mӓğlümat berekmӓsen, êş başqaru ısulın alıp, ilenӓ qaytsın, ileneñ üsüenӓ öleş ekrtesen kötkӓne belӓn şaqtıy ildӓn könbatışqa cibӓrelgӓn studentlarnıñ, uqıtuçı-ğalim, tikşerenüçelӓrdӓn kübesenen illӓrenӓ alay qaytmawı ap-açıq.  İldӓge yuğarı uqu yortları, dӓwlӓt oyışmaları monıñ belӓn bӓyle tikşerenü ütkӓrsӓ, wazğiyӓt’ añlaşılır.

Şaqtıy ildӓn könbatış illӓrenӓ kitüçe tikşerenüçelӓr, dӓwlӓt xezmӓtkӓrlӓre, uquçılar ayıruça sośial’ belemnӓrdӓ barğan illӓrenӓ qarağan mӓs’ӓlӓlӓrne tügel, üz illӓre belӓn bӓyle mӓs’ӓlӓlӓrne qarıy. Könbatış ilenӓ barğanda akademik êşçӓnleklӓr öçen kitüçelӓr yӓisӓ Törkiyӓgӓ qaytuçılar belӓn oçraşqanda bu küñelsez küreneşkӓ tap bulam.

Könbatış tışındağı cӓmğiyӓtlӓrdӓn belem alu öçen könbatışqa kitüçelӓrneñ küpçelek üz illӓrenӓ qarağan mӓs’ӓlӓlӓr östendӓ êşlӓwlӓre qayçaq isӓ tiskӓre nӓticӓlӓr tudıra. Bu oçraqta isӓ illӓr üz fondları belӓn üz berekmӓlӓren könbatışqa küçergӓn bula. Kitüçelӓr könbatış mӓs’ӓlӓsen tügel, üz illӓren qızıqsındıruçı mӓs’ӓlӓgӓ tuqtalğanda, illӓrenӓ qaytqaç ta faydalı bula almıy. Törkiyӓdӓn ürnӓk birsӓk, 200 yıl buyı keşe cibӓrüebezgӓ qaramastan Törkiyӓneñ AQŞ, Germaniya, Franśiya kebek küp keşe cibӓrelgӓn illӓrdӓ belgeç sanı çikle. Moña qaramastan Törkiyӓ fondları belӓn könbatışta uqıp, Törkiyӓ belgeçe bulğan keşe sanı kübrӓk. Könbatış illӓrendӓ üz mӓs’ӓlӓlӓrenӓ qarağan belgeç tabu awır, Törkiyӓne qızıqsındıruçı mӓs’ӓlӓlӓrdӓ isӓ bu belgeçlӓrneñ könbatış radioları, televideniye hӓm gazetlarında, internet sӓxifӓlӓrendӓ yış kürenüen ӓytӓ alabız.

Könbatış tışındağı cӓmğiyӓtlӓrdӓn könbatış illӓrenӓ kitüçelӓr illӓrendӓge keşe xoquqların bozu oçraqları, êtnik problemalar, azçılıq mӓs’ӓlӓlӓre, strategik mӓs’ӓlӓlӓr, dini oyışmalar kebek mӓs’ӓlӓlӓr östendӓ êşlӓgӓndӓ könbatış tarafınnan alıp barılğan yaña şӓriqnı öyrӓnüçe êşçӓnleklӓrgӓ dӓ ixtıyac yuq. Çönki könbatıştan ber tikşerenüçeneñ tel öyrӓnep, cӓmğiyӓtlӓr arasındağı ayırmalıqlarnı belep, könbatış tışındağı cӓmğiyӓttӓge ber mӓs’ӓlӓne analizlıy aluı kübrӓk waqıt ala hӓm küpkӓ üzqimmӓtle. Lӓkin könbatış cӓhatenӓ iyӓ buluçı, ileneñ fondları yӓrdӓmendӓ könbatışqa kilgӓn hӓm könbatış teoriyalӓre hӓm ısulları belӓn ilenӓ küz saluçı tikşerenüçe oxşaş mӓs’ӓlӓlӓr öçen waqıt hӓm üzqimmӓt yağınnan küpkӓ uñaylıraq. İleneñ fondları yӓrdӓmendӓ könbatışqa kilüçe keşelӓrne könbatış ixtıyac toyğan ölkӓlӓrdӓ könbatış öçen belgeçkӓ ӓylӓnderü bik aqıllı adım. Berençe qaraşqa dorfa tügel, ӓ centeklӓp, yaxşılap başqarılğan êş. Alay bulğaç problema qayda soñ? Kitkӓn ildӓme? Moña kilӓse atnada tuqtalırbız.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı