Yuğalğan mädäniyätneñ êzennän baruçu: Fuat Säzgin

Tormışın möselmannarnıñ zamança fännärgä öleş kertüenä bağışlağan fän êşleklese, professor Fuat Säzginne bu atna 94 yäşendä yuğalttıq. 94 yıllıq ğomere sıydırğan uñışlar häm qaldırğan mirası şulqadär küp ki – berniçä keşe ğomere buyınça tormışqa aşıra alğannan da artığraq. Fuat Säzgin tuqtawsız êşlägän säğat’ şikelle ide häm berkönne ul säğat’ tuqtadı…           

Bu böyek ğalimneñ başqalardan ayırması närsä ide soñ?

Bitlistän dön’yağa yulçılıq …

Fuat Säzgin 1924nçe yılda Bitlistä dön’yağa kilgän. Başlanğıç dini belemne häm täwge ğaräpçä däreslären ilçä möftiye bulğan ätise birgän. Akademik tormışın, 1943nçe yıldan soñ,  Könçığış institutında, İstanbul ädäbiyät fakul’tetında däwam itä. Anda nemeś ğalime, könçığışnı öyränüçe Gel’mutt Ritter belän tanışa.  

Qayçaq naçarlıqtan xäyer çığar

Fuat afände akademik êşçänlegen däwam itkän çaqta – 1960nçı yılda tüntäreleş bula. Şunnan soñ anı başqa ğalimnär belän bergä universitettan qualar. Berdänber ğayebe – bertuğanınıñ Demokratik partiyäseneñ töbäk räise buluı. Ul 36 yäşendä, äle yäş’ fän êşleklese, Törkiyädä êşsez häm çarasız qala. Ämma härwaqıttağıça namuslı, êşçän häm näticä kürsätüçe keşelärgä üz ilendä barlıq işeklär yabılsa da, dön’yanıñ başqa cirendä hiçşiksez bütän işeklär açılır. Fuat äfände, küp yıllar ütkäç, üzen universitettan quğan ofiśerlarğa räxmät belderä. “Êşläregez häm säyäsätegezne xuplamıym. Ämma sezgä räxmät äytäm. Çönki mine universitettan qumasağız, Germaniyädäge ğıyl’mi êşçänlegem bulmas ide,”-di ul   

Fuat Säzgin üze öçen barlıq işeklärneñ yabıq buluın kürgäç, Amerika häm Germaniyädän çaqıru ala. Törkiyägä yaqınraq dip, ul Germaniyäne saylıy. Andağı êşçänlege belän İslam fän tarixında bälki dä dön’yanıñ iñ möxtäräm ğalime bularaq dan qazana. 

Möselmannar tarixta yuq ideme?

Professornıñ tormışına qarasañ, fän mäydanında barlıq dön’yanı biläp alırğa mataşuçı şikelle kürenä. Ul tuqtawsız ber kitapxanädän ikençesenä çaba. Waqıtın başqa bernärsägä dä ayırmıyça distälägän yıllar buyı barı tik fänni êşçänlek alıp bara. Üze äytmeşli, töşke aşı, kübesençä, ipi belän ber telem sır yäisä qaynatma bula.

Fuat Säzginne keşegä xas bulmağan ğayrät belän tuqtawsız êşlärgä närsä êtärgän? Ul üze yäşägän çorda küpçelek tarafınnan qabul itelgän fikerneñ kiresen isbatlarga teli. Ul waqıtta häm qayber dairälärdä äle xäzer dä möselmannarnıñ zamanca fännärgä öleş kertmäwen, bügenge fän häm texnologiyäneñ antik grek dön’yası, soñraq Awrupadağı üseşkä nigezlängän buluın uylıylar. Üze beldergänçä, Fuat äfände bu yalğış fiker belän başlangıç sıynıfqa kergän waqıtta uq oçraşa. “Uqıy başlawımnıñ ikençe yäisä öçençe atnasında möğallimä bezgä dön’yanıñ tügäräk buluın anlattı. Möselman aqıl iyäläreneñ isä cir şarınıñ ber üğez mögezlärendä toruına ışanuın söyläde. Min, biçara bala, möselmannarnıñ 9nçı yözyılda uq berniçä ısul belän êkvatornı 40 meñ kilometrga qadär ülçäwlären 30 yıldan soñ öyränäçägemne qayan belim?”-dip iskä ala ul.

Fuat Säzgin ğomeren bağışlağan êşlärendä tabiğat’ fännäre häm bik küp texnologik açışlarda möselman ğalimnäreneñ öleşen töp-tögäl kürsäter. Monnan tış, Greśiyädäge fän häm fälsäfä dä alar yärdämendä xäzerge zamannarğa kilep citkän. Moña qaramastan, tarixta qalmıylar.

Şäxese, qaraşı häm xezmätläre

Fuat Säzgin Ritternıñ qaraşları häm êş disśiplinasınnan täêsirlänä. Täwge oçraşularında alman belgeç sanap çıqqan böyek İslam ğalimnärennän qayberläreneñ isemnären aña qadär işetmägän dä bula. Üze êşli başlağaç, Ritter annan köndä niçä säğat’ êşläwen sorıy. Fuat äfände “13-14 säğat’” di. Ritter isä bolay ğalim bula almayacağın äytä. Professor şunnan soñ, bik nıq qartayğançığa qadär, kön sayın 17-18 säğat’ êşli başlıy. Anın şäxese belän bäyle berençe şunı äytergä mömkin – aru-talu häm tuqtawnı belmiçä êşläwçe.  

Fuat äfändeneñ küzgä bärelep toruçı başqa üzençälege – fänne häm İslam mädäniyäten Könbatışqa yäisä başqalarına qarşı quyıp öyränmi. Ul, möselman ğalimnäreneñ iñ täêsirle waqıtlarındağı şikelle, üz-üzenä ışanıçqa iyä. Şul säbäple qaysı tel, din yäisä millättän bulsa bulsın, keşelär belän êşlägändä fänni mäğ’lümatnı açıqlawda, bäyäläwdä ütä dä tınıç bulır.   

Hiçşiksez, professornıñ möselman ğalimnäreneñ fän häm texnologiyägä kertkän öleşläre turındağı xezmätläre bik qıymmätle. Şul uq waqıtta, ul barı tik fän êşleklese genä tügel. Fuat äfände akademik waqıf häm Frankfurtta Ğaräp-İslam fännäre tarixı institutı tözegän. Böten xezmät xaqın şularğa tota. Ul ğına citmi, Frankfurt häm İstanbulda İslam fän häm texnologiya tarixı muzeyına nigez sala.   

İke Germaniya

Fuat äfändeneñ tormışında Germaniyäneñ urını bik zur. Bigräk tä, 1960nçı yıldağı tüntäreleş belän işeklär yabılğanda, aña mömkinlek birgän Germaniägä fän tarixı räxmätle. Fuat Säzgin dä monı yış iskä ala ide. Germaniya ul yıllarda ışanıç belän xäräkät itep, bernärsädän qurıqmıyça, bu xezmätlärgä teläktäşlek kürsätä. Şul säbäple, bez ul waqıttağı Germaniyägä burıçlı. Ämma bügenge Germaniyä ul çornıqınnan bik ayırıla. Fuat äfände tulısınça üz mömkinlekläre belän oyıştırğan kitapxanäsen Törkiyägä kiterü qararı birgännän soñ, anı “kitaplarnı üzläşterü”dä ğayepläp, däğ’wa açtılar. Ğomereneñ soñğı yıllarında professor üz kitapxanäsenä kerä almıy – aña yozaq quyalar. Moña qaramastan, Fuat Säzgin mäs’äläne säyäsiläştermäw öçen tırışlıq quya, anı cämäğat’çelek qarşına çığarmıy. Barı tik bu waqıyğa – Germaniyäneñ törek ğalimenä êlekkege häm xäzerge mönäsäbäten qarasaq ta - ildäge bügenge tiskäre üzgäreşlärne kürergä mömkin. 

Törek häm İslam dön’yası ozaq waqıtlar Fuat äfändene belmäde. Çönki bu dön’ya, qayber iskärmälär tışında, berniçä yöz yıl buyı närsä yuğaltuın bik belep betermägängä, professornıñ keme buluın da añlamıy ide. Fuat äfände êşläre häm kitapları belän barlıq dön’yadağı fän keşeläre öçen zur ber uçaq qabızıp arabızdan kitte.

Urını cännättä bulsın.

Qudrät Bülbül

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetı Säyäsi fännär fakul’tetı dekanı, professor