Ädirnädäge Sälimiyä cämiğı

Bügen sezgä Ğosmanlı arxitekurasınıñ Altın çorında kiñ tanılğan Arxitektor Mimar Sinannıñ ostalıq äsärem diyep yuğarı urınğa urnaştırılğan Ädirnädäge Sälimiyä cämiğın tanıtaçaqbız.

Qanuni Soltan Söläymän häm Xörräm Soltannıñ ulı Soltan IInçe Sälimneñ üz isemennän yasatqan bu cämiğ Törek häm İslam arxitekturasınıñ iñ mohim äsärlärennän berse bulıp tora. 2011nçe yılda UNESCO tarafınnan Dönya Mädäniyät Miras isemlegenä alınğan.

Soltan IInçe Sälimneñ ätise Qanuni Soltan Söläymännıñ 1566nçe yılında ülemennan soñ 11nçe Ğosmanlı Soltanı bularaq täxetkä utırğan. Babasınnan tapşırılğan 15 million kvadrat metrğa yaqın tufrağın tağın da arttırdı. Soltanlıknıñ iñ mohim uñdırışlılığı –Kiprnıñ yawlap aluwı nıñ tämamlanuwı buldı.

Soltan Sälim üz isemennän ber mäçet salırğa qarar birgändä İstanbulda ber cämiğ yasatırğa uylıy ide. Fäqät ber tapqır tönnä joqlağanda töştä Päyğambärne kürde häm mäçetneñ Ädirnädä salırğa kiräk buluına işarät kürsätelgänenä ışanğan.

Şul könnärdä 80 yäştän ölkän bulğan Arxitektor Mimar Sinannı çaqırıp ber nindi çığımnan qaçmıyça Ğosmanlınıñ İstanbuldan elekke başqalası Ädirnädä üz isemennän ber mäçet saluwı belän bäyle boyırıq birer. Arxitektor Mimar Sinan qısqa waqıtta Padişahnıñ birelgän wazıfasın ütär öçen Ädirnägä kitä.

1568nçe yılında tözeleşenä başlanğan cämiğ 1574 nçe yılında Soltan Sälimnen ülemennän soñ ğibadätkä açıla.50 yäşenä qadär yanıçar bularaq wazıfasın başqarğan Sinan İstanbulda güzäl äsärläre bulğan Şähzadäbaşı häm Söläymaniyä mäçetläre belän arxitekturadağı sälätlären isbatlağan ide.

Ser Mimaran-ı cihan- Dönya Arxitektorlarınıñ başlıq titulın alğan ide. Bu wazıfa xäzerge köndä Cämäğät eşläre ministrlığına turı kilä.

Cämiğ, törbä, qunaqxanä, küper kebek arxitektura äsäreneñ här törendä yuğarı däräcädä ide.

Ul çın küňeldän häm ışanıçlı ber mömin ide. Möselmän bulmağannarnıñ “ bez Ayasofya beläň möselmannardan östen bulıp torabız” dip äytkän süzlärennän tınıçsız ide.

Üzeneñ süzläre buyınça,üzäk kiň ğömbäze bulğan şul uq waqııta nıq häm qaqşamas ber cämiğ tözeleşen yasaw- iň zur xıyalı ide.

Ayasofyadağömbäzneñ ber niçä tapqır cimerelüe häm tüp tügäräk ber ğömbäzneñ bulmawın änlıy ide.

Aysafoyanıň gömbäzneñ cimerelüen buldırmas öçen gömbäzgä teräklär teräde.

Östäp quyılğan ike manarı belän gömbäzne nığıttı.

Ayasofya ğömbäzen uzıp kitär öçen tikşerenülärne Şähzadäbaşı häm Söläymaniyä cämiğlärendä däwam itte. Qanuni belän bergä kitkän säfärlärdä Misırdan, İranğa, İtaliyadan Vengriya häm Venağa qadär kürgän arxitektrura ürnäklärennän täsirlänep häm üz fikeren barlıqqa kiterde.

Sälimiyä mäçetendä kolonnalardahäm başlıqlarında iske Misır mädäniyäteneň lotus bizäklärennän täsirlände. Äsärlärendä ber berseneň tulısınça şul uq üzençälekläre belän qabatlanuı belän, arxitekturanıň törle dizaynı belän tanıla ide.

Sälimiyädä bu üzençälek kürenä. Arkalı işeğaldınıñ urtasında fontan başqa cämiğlärennän zur üzençälekle buluın kürsätä.Fontanda asqa urnaştırılğan keçkenä basseyinlarğa töşkän su çäçräp täxärät alu öçen isketkeç matur ber çişeleş bulıp tora.

Soltan Sälimneň mäçetneň kafedranıñ altınnan yasalu taläbenä :

“Padişahım märmärdän yasıq , şundıy ber äsär bulsın ki altınnan tağın da qımmätle bulsın” dip äytep cawap birde. Padişah anıň bu qaraşına xörmät kürsäter. Xäzerge könğä qadär qalğan kafedraTörek-İslam sänäğäteneň güzäl äsärlärennän berse bulıp tora.

Böten märmärdä çeltärle eşläre kebek yasalğan qoş çitlegenä oxşağan geometrik bizäklär canlanaçaq kebek tora. Ädirnäneñ 4 tapqır doşman tarafınnan yawlap alınğanı iskä töşerelgändä kafedranıñ altınnan yasamawı urlaw häm maroderlıq ixtimalına qarşı aldan uq kürep aluwı bulğan. Mäçetneñ başqa cämiğlärdän üzençäklekle bularaq urtasında urın alğan mäzin urını da iğtibarnı caläp itä.

Üz tormışın añlatqan äsärendä “Qol Allahnıñ qarşısında kimçeleksez bulırğa tiyeş tügel” dip äytep ideal yasağan mäçetkä añlı bularaq ber kimçelek östägän.

Bu fälsäfi qaraş Renessansnıñ alda baruçı säñğätçeläre Leonardo Da Vinci häm Michelangelo cähätennän añalırğa mömkin tügel. Alarnıñ dönyasında kamillek maqsat itep alınğanda, Sinan äsärenä añlı bularaq kimçelek östäw-batır buluın kürsätä.

Mäçetneñ ğömbäze 43 metr biyeklektä häm 32 metr diametrı bar. Ayasofiyanıñ ğömbäzeneñ zurlığın bu äsäre belän uzıp kitkän.

Başqa üzäktä gömbäzle binalardan ayırması bularaq 4 yäki 6 ayaq urınına 8 ayaq belän kvadrat urınınnan gömbäzgä kiçüen tämin itkän.

Bu üzençälege belän üzeneñ añlatuwına kürä ğasırlar buyınça ayaqta toraçaq nıq ber bina yasıy alğan.

Cämiğdäğı küzgä kürengän üzençälek- ğadilek. Qızıl häm aqnıñ neçkä ahäñe küzdän qaçmıy.

Artıq bizäkläw yasamıyça ğadileknen eçendä ahäñne häm maturlıqnı küreşterä.Cämiğneñ tışında kükkä kütärelgän dürt manara da xäzerge köndä dä tiñsezlege belän İslam dönyasınıñ qaläm neçkälegendä häm maturlığı belän ürnäk buluın däwam itä.

Eçendä urın alğan 3är basqıç belän 3 keçkenä balkonğa çığıla häm bu neçkälektäge bu biyek başnyalardağı ayrı keçkenä balkonnarda äzan uqu öçen çıqqan mäzinnär ber berse belän oçraşalmıylar.

Sälimiyä cämige Ädirneneñ siluetın qoçaqlağan kebek ber şäkilde urın ala.

Xäzerge köndä dä ildän häm çit ildän meñnärçä turist tarafınnan säfar qılına.

Arxitektor Mimar Sinan bu äsärenä Ostalıq äsärem dip äytep üze cähätennän dä ähämiyäten assızıqlar.

“Kiläçäktä belgän keşelär minem eşläremne Xäer doğaları belän iskä töşeräçäklär”. Anıñ äsäre belän bäyle iñ ähämiyätlese – bilgeläw bulıp tora.