Terrorçılıq, däwlät häm xoquq

Dӓwlӓt añ-fikere bügengӓ qadӓr tübӓndӓgeçӓ tanıtıla ide: “Cir bötenlegenӓ bӓyle bularaq sӓyӓsi cӓhattӓn oyışqan millӓt yӓisӓ millӓtlӓr cӓmğiyӓte barlıqqa kitergӓn xoquqqa bӓylӓneşle barlıq dӓwlӓt dip atala.”

Sӓyӓsi cӓhattӓn oyışu bilgele qağidӓlӓr qısalarında bula. Bu qağidӓlӓr waqıt belӓn qanuni hӓm xoquqi yaqtan qabat şӓkellӓnderelde.

Könbatışlılarnıñ qanunnarı 1215tӓ imzalanğan Magna Carta kileşüe belӓn xoquqqa ӓylӓnde.

Möselman cӓmğiyӓtlӓre isӓ Mӓdinӓ kileşüenӓ tayandıra.

Möxӓmmӓd pӓyğambӓrneñ Mӓkkӓ xalqı zolımına tüzӓ almıyça üzenӓ ışanuçılar belӓn bergӓ Mӓkkӓdӓn Mӓdinӓgӓ yasağan xicri sӓfӓrdӓn soñ üze tarafınnan 623 yılda tӓrtipkӓ salına. Kileşü Möxӓmmӓd pӓyğambӓr hӓm möselmannarnı, yӓhüdlӓr hӓm mӓcüsilӓrne üz êçenӓ aluçı ul waqıtqa qadӓr tözelgӓn iñ kiñ qırlı keşe xoquqları dokumentı bula.

Küpçelek ike qabilӓ arasındağı bӓreleşlӓrne beterüne maqsat itüçe maddӓlӓr buluına qaramastan töp fiker – keşelӓrneñ şӓxes hӓm cӓmğiyӓt’ bularaq xoquq hӓm xörriyӓtlӓreneñ garantiya astına alınuı. Ayıruça taralğan qabilӓlӓrneñ Ömmӓt (dӓwlӓt) iseme astında ber cӓmğiyӓt’ bularaq tuplanuın hӓm barısınıñ ber-bersenӓ qarata cawaplılıqlarınıñ taratıluı cӓhatennӓn keşelek mirasının berençe centekle İrek beldergeseder.

Mӓdinӓ kileşüe Ömmӓt añ-fikeren ictimaği yӓrdӓmlӓşü, sӓyӓsi berlek, urtaq saqlanu hӓm konferativ qorılmanı tӓqdim itüe cӓhatennӓn dӓ ayıruça iğtibarğa layıq tarixi, sӓyӓsi hӓm xoquqi tekst.

Könçığış hӓm könbatışta keşeneñ yӓşӓw körӓşe barlıq citӓkçe, diktatorlar hӓm zalim citӓkçeleklӓrgӓ qaramastan ğadel dönya utopiyase körӓşeder. Dӓwlӓt iregeneñ üsüe, millӓt añ-fikereneñ cӓyelüe belӓn ğadellek añ-fikere global’ qimmӓt qazanıp, “xalıqara xoquq” añ-fikereneñ barlıqqa kilüen tӓêmin itte. Hӓr hӓr çorda diyӓrlek barlıq dӓwlӓtlӓr bӓyle bulğan xalıqara xoquq qağidӓlӓren ütӓde.

Berençe hӓm ikençe bötendönya suğışları nӓticӓlӓre keşelӓrne global’ oyışma hӓm yaña xoquq qağidӓse yanında cıyılırğa mӓcbür itte. Xalıqara xoquq hӓm ul xoquqnı saqlayaçaq oyışma bulmağanğa hӓr ike suğışta da 10 millionnarça keşe ülde hӓm 100 millionnan artıq yaralanuçı buldı. 1945 yılnıñ 25 üktӓbr’ könne AQŞnıñ San Franśisko şӓhӓrendӓ BMO isemle xalıqara oyışma qorıldı. Dönyadağı tınıçlıqnı, iminlekne saqlaw, iqtisadi, ictimaği hӓm mӓdӓni xezmӓttӓşlekne barlıqqa kiterü öçen qorılğan bu oyışmağa barlıq illӓr diyӓrlek quşıldı.

BMO ayoruça Salqın suğış çorında keşelekkӓ citdi mӓgnӓdӓ öleş kertte. Lӓkin 1960 yıllardan bügengӓ qadӓr şӓxeslӓr genӓ tügel, dӓwlӓtlӓrneñ dӓ xalıqara xoquqların yaqlıy almas xӓlgӓ citte. Yalta kileşü hӓm dӓwamı belӓn İkençe bötendönya suğışınnan soñ qorılğan barlıq xalıqara oyışmalar bügenge köndӓ keşelekkӓ yӓrdӓm itüdӓn kübrӓk yök bulıp tora. Ayıruça köçle dӓwlӓtlӓr bu oyışmalarnı köçsez yӓisӓ keçkenӓ dӓwӓtlӓrgӓ qarşı qıynaw tayağı bularaq qullana.

Mӓsӓlӓn, AQŞ Ğiraqta atom-töş qoral buluı nigeznamӓse belӓn bu ilne yawlap aldı. Ber millionnan artıq keşeneñ ülemenӓ, 10 millionnan artığınıñ qaçaqqa ӓylӓnüenӓ sӓbӓpçe buldı. Hӓm soñınnan Ğiraqta atom-töş qoralnıñ bulmawın açıqladı. Bügenge köndӓ bӓylӓneşle bernindi oyışmanıñ da AQŞnı xökemgӓ tartırğa qıyulığı citmi.

Soñğı çirek ğasırdağı AQŞ ilbaşlarınıñ barısı da Ӓfğanstan, Falӓstin, Süriyӓ kebek illӓrdӓ millionnarça keşeneñ ülemenӓ sӓbӓpçe bulğan suğışlarnı, bӓreleşlӓrne başlattılar. Lӓkin bernindi Amerikan dӓwlӓt başlığı da xalıqara Ğadӓlӓt divanında xökemgӓ tartılmadı.

Şul uq rӓweştӓ İzrail dӓwlӓte dӓ 1960 yıllardan birle BMOnıñ bernindi qararın tanımıy. Qorılğan könnӓn birle kürşelӓreneñ cirlӓren dӓwamlı bӓreleşep, yawlağan İzrail Fӓlӓstinneñ dӓ qalğan soñğı ber qarış ciren yawlap ala.

Xӓlbuki xalıqara xoquqta barlıq bӓreleşlӓr belӓn bӓyle ӓsas bilgele. Qanunnar ap-açıq hӓm xalıqara xoquqta ber prinśip bar: suğış belӓn cir alınmas. Lӓkin izrail qorılğan könnӓn birle suğış belӓn cir yawlıy. Mӓsalӓn, Golan qalqulıqların 1967dӓ qoral belӓn yawladı. Xalıqara xoquqqa kürӓ bu cirlӓrne şunduq kire tapşırırğa tiyeş ide. Şaqtıy könbatış ildӓn kürgӓn rӓsmi bulmağan xuplaw hӓm AQŞnıñ yaqlawı arqasında 50 yıl buyı yawlağan cirlӓrdӓn çigelmi, xoquq yulı belӓn çığarğa niyӓte dӓ yuq.

İzrail bӓreleşkӓn hӓm cirlӓren yawlağan Fӓlӓstin belӓn dӓ xalıqara xoquq qağidӓlӓre qısalarında östӓl artına utırırğa tiyeş. Lӓkin İzrail monın urınına Fӓlӓstin hӓm Fӓlӓstin dӓwlӓten kire qağa. Hӓm monı BMO mömbӓrendӓ, xalıqara mӓydannarda yasıy.

İzrail Törkiyӓ Cömhüriyӓte dӓwlӓte ilbaşı xörmӓtle Ӓrdoğan ӓytmeşli “terror dӓwӓte”n rӓsmi sӓyӓsӓtkӓ ӓylӓnderüdӓn berniçek tӓ waz kiçmi.

Bügenge köndӓ AQŞ hӓm köç üzӓklӓre üzlӓre qorğan xalıqara xoquqi tӓrtipne üzlӓre cimerӓ.

Tağın da qurqınıç bulğanı isӓ şuşı: dönyanıñ xaoska taba êtӓrelüendӓ kübrӓk mӓnfӓğate bulğan köç üzӓklӓre bu yulda sӓyӓsӓt alıp barğanda zolımnı, talawçı dӓwlӓt sӓyӓsӓten şiğar’ itkӓn AQŞ hӓm İzrail kebek dӓwlӓtlӓr dӓ “ğadellek”, “global’ xoquq” dip qıçqırğanda alarnıñ tawışın işetep, êşkӓ kereşӓ alaçaq köçtӓ qorılğan tӓrtip qalmayaçaq.