Törki Şurasınıñ ênergetika potenśialı

Törki Şurası äğzalarınnan başlap Awraziya/Törkistan geografiyasınıñ êkonomika häm ênergetika säyäsätendä çığanaq häm dä marşrut bularaq möhim ber urınında urnaşqan. Bez dä bu atnada tapşıruıbızda Törki Şurası äğzalarınıñ ênergetika potenśialın analiz yasayaçaqbız.

Atatörek Universitetı xalıqara mönäsäbätlär fakul’tetı fänni xezmätkäre Cämil Doğaç İpäkneñ mäsälä belän bäyle yazmasın täqdim itäbez.

Suwıq suğış çorınıñ näticälänüe uñayınnan äle dä tämamlanmağan  ber üzgäreş häm qamilläşü barışın êçenä kergän xalıqara sistemadağı bu üzgäreş häm üseşneñ nindi näticälär belän tamamlanır tulısınça analiz itelä almıy.

Fäqat qayber omtılışlarnıñ yaqın kiläçäktä  ähämiyätle bulaçağı aldan kürelä.

Kapital xäräkätläre, säwdä êşçänlekläre häm texnologik alğarışlar supranaśional ber üzençälek qazanıp alğa barğan sayın tarala. Bu taralu häm bergä kitergän nığıtu  trans çik buyı mänfäğät  törkemnärne häm törle millätlär belän äğza beräwläre köçle mänfäğät êlemtälare belän ber bersenä bäyliy.  Bu bağlanışta Törki  Şurası täcribäse törle yünläre belän östendä torırğa kiräk bulğan ber waqığa.

Törki telle illär xezmättäşlege şurası (Törki Kiñäşmä-Törki şurası) törki telle illär  arasında näticäle xezmättäşlege täşwiq itü maqsatı belän xalıqara ber oyışma bularaq 2009nçı yılında qorıldı. Törki şurasınıñ qoruçı äğzaları Azärbaycan,Qazaqstan, Qırğızstan häm Törkiyä. Törekmänstan “daimi tarafsız däwlät” statusı arqasında Üzbäqstan isä qayber säyäsi taypılular arqasında  şurağa äğza bulmağan ide.

Törki Şurası äğzalarınnan başlap Awraziya/Törkistan geografiyasınıñ êkonomika häm ênergetika säyäsätendä çığanaq häm dä marşrut bularaq möhim ber urınında urnaşqan. Bez dä tapşıruıbızda Törki Şurası äğzalarınıñ ênergetika potenśialın analizın yasayaçaqbız.

Azärbaycan:

“BP Statistical Overview 2016” gä kürä Azärbaycan dönyadağı isbatlanğan neftr rezervlarınıñ 0,4% tına iyä.

Tuplam rezervı isä 7 milliard barel. 2015nçe yılında könlek yaqınça  841 meñ barel citeşterde häm monıñ 99 meñ barelen üze qullandı.

2015 nçı yılnıñ mäğlümatlarına kürä tabiğı gazda isä dönya rezervınıñ 0,6 %tı, tuplam 1,1 trillion kubometr rezervı bar.

2015nçe yılında 18 milliard kubometr citeşterde häm 9,8 milliard kubometrnı üze qullandı.

7.8 milliard kubometr bulğan tabiğı gaz eksportınıñ 5,3 milliard kubometrnı Törkiyägä häm  2,1 milliard  kubometrnı isä Awrupağa eksport yasadı.

Qazaqstan:

“BP Statistical Overview 2016” ğa kürä Qazaqstan dönya isbatlanğan neft rezervlarınıñ 1,8% tın (30 milliard barel rezervı) bar. 2015nçe yılında könlek yaqınça 1669 meñ barel citeşterde häm monıñ 271 meñ barelen üze tökendergän.

2015 nçe yıldan başlap tabiğı gazda isä dönyanıñ 0,5% tı häm 0,9 trillion kubometr rezervı bar. 2015nçe yılında 12,4 milliard kubometr citeşterde häm 8,6 milliard  kubometrın üze  sarıf itte.

Fäqat AQŞ Ênergetika informatika idaräsenä kürä çıqqan bilgele ber külämne neft citeşterüe öçen qabat qoyılarğa urnaştırılğan öçen küp külämdä gaznıñ eksportı yasalğan dip söyläwe döres bulmas.

Fäqat Qıtay häm Rusiyägä qaywaqıt az dä bulsa eksportın yasıy häm bu illärneñ Törekmänstan belän bulğan tabiğı gaz ütkärgeç liniyasınıñ marşrutında buluı da Qazaqstannı tabiğı gaz cähätennän mohim bulıp tora.

Qırğızstan:

Qırğızstan ênergetika çığanaqları çähätennän bay ber il tügel. Monıñ arqasında mäsälä belän bäyle küp mäğlümat tabırğa awır.

AQŞ Ênergetika mäğlümat idaräse belän bergä bu ölkädä yasalğan tapşırularğa kürä Qırğızstanda neft häm tabiğı gaz citeşterüe yuq dip äyterlek.

Törkiyä

2016nçı yıl “Törkiyä Petrolleri” anonım urtaqlığı (TPAO) êşkärtelmägän neft häm tabiğı gaz tarmaq xisabına kürä, 2015nçe yılında Törkiyädä könlek yaqınça 51 meñ barel häm neft citeşterelde. Moña cawap bularaq könlek 796 meñ barel êşkärtelmägän neft sarıf itelde.

Könlek 503 meñ barel däräcäsendä êşkärtelmägän neft importı, könlek barel 242 meñ däräcäsendä isä êşkärtelgän êşlänmä importı yasaldı.

2015nçe yılında çirle êşkärtelmägän neftneñ citeşterüen tuplam qullanu küläme 6,4%  bularaq çınğa aştı. Törkiyäneñ 2015nçe yılında cirle tabiğı gaz citeşterüeneñ, qullanuğa küläme isä soñğı un yılnıñ iñ tübän bulıp, 0,8% bularaq çınğa aştı.

2008nçe yılında 1 milliard kubometrğa qadär çıqqan tabiğı gaz citeşterüe, 2015nçe yılında 398,7 million kubometrğa töşte. Başqa süz belän nefttä importta bäyläneş küläme 93,6% bulğan Törkiyäneñ, tabiğı gazda importqa bäyläneş küläme 99,2%.

Qısqaça, berlek äğzalarınıñ tuplamda tabiğı gaz defiśit belän bergä neft artığı bar. Tabiğı gazdağı defiśit yañartıla alınğan ênergetika töbägendä yasalaçaq investiśiyalar belän urnaşa alsa berlek üz ênergiyäneñ mäsäläsen çişä alaçaq. Törki Şurası şaqtıy xökümätlär arası mädäni häm xezmättäşlek oyışmalarınıñ koordinaśiyäsennän cawaplı nigezle qorılış bularaq êkonomik häm ênergiya potenśiyalı cähätennän Awrupa Berlege räweşendä ber strukturağa suzılaçaq potenśialı bar.Fäqat äğza illäreneñ bulğan ekonomik, säyäsi köçe häm global törle xällärneñ bergä turı kilüe arqasında bu ozın waqıtlı maqsat bularaq bäyäländerelerga tiyeş.