Törkiyä-Üzbäqstan mönäsäbätläre

Üzbäqstanda däwlät başlığı İslam Kärimovnıñ wäfatınnan soñ 2016nçı yılnıñ 04nçe dekabr könendä däwlät başlığı saylawı ütkärelde. Bu saylaw aldınnan Törkiyä Cömhüriyäte däwlät başlığı Räcäp Tayyip Ärdoğan Üzbäqstanğa säfär qıldı. Bez dä tapşıruıbızda Üzbäqstanda yaña çornı häm Törkiyä-Üzbäqstan mönäsäbätlärneñ analizın yasayaçaqbız.

 Atatörek Universitetı xalıqara mönäsäbätlär fakul’tetı fänni xezmätkäre Cämil Doğaç İpäkneñ mäsälä belän bäyle yazmasın täqdim itäbez.

Üzbäqstan 30 millionnan artıq xalıq sanı belän, geostrategik urnaşuı, tirän tarixı, bay mädäni qımmätläre häm ekonomik potenśialı belän Awraziya töbägendä tınıçlıq häm totrıqlılıq öçen ahämiyätle ber urında  tora.Üzbäqstannıñ berençe däwlät başlığı İslam Kärimovnıñ wäfatınnan soñ Awraziyada küzlär bu ilgä borıldı. Üzbäqstan watandaşları ilneñ İkençe däwlät başlığın bilgeläwe öçen 2016nçı yılnın 04nçe dekabr könendä saylawğa bardı. 2003nçe yıldan başlap  bu waqıtqa qadär Premyer-ministr wazıfasın başqarğan häm Kärimovnıñ 2016nçı yılnın 02nçe sentyabr könendä wäfat buluı belän  däwlät başlığına wäqalät itkän Şäwkät Mirziyayev saylawnı qazandı.

        Üzbäqstanda saylaw aldınnan mohim ber oçraşu buldı.Törkiyä däwlät başlığı Räcäp Tayyip Ärdoğan 2016nçı yılnıñ 17-18nçe noyabr könnärendä  zur delegaśiyä belän Üzbäqstan häm Şäwkät Mirziyayevqa säfär qılğan.

Törkiyädä 1991nçe yılda Üzbäqstannıñ bäysezlegen tanığan berençe il.

Bu säbäple ike il arasındağı mönäsäbätlär tiz üste. 2005nçe yılda  Üzbäqstandağı Andican  waqığalarnıñ söyläşelgän Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ ğomum şurasındağı  utırışında Törkiyä Üzbäqstanğa qarşı tawış birde. Bu säbäp belän 1991nçe yılda yaxşı başlanğan mönäsäbätlärdä 2005nçe yıldan soñ tik toruçanlıq  däwam itkän.

Ärdoğannıñ 2003tage  säfärennän 13 yıldan soñ çınğa aşqan bu säfär mönäsäbätlärneñ qabat nığıtıluın täemin itä alaçaq. Sämärkändta ütkärelgän oçraşuda Ärdoğannıñ “mönäsäbatlärdä yaña säxifä” Mirziyayevnıñ “monnan soñ süzdä tügel çında xezmättäşleknen waqıtı citte” süzläre belän tağın da zur ähämiyät qazana .

Här ike ilneñ liderları kiläse yılnıñ başında Üzbäqstan-Törkiyä investiśiya forumı häm Qatnaş Êkonomik komissiyäse oçraşuınıñ  ütkärü mäsäläsendä şul uq fikerle buluın açıqladılar.

        Üzbäqstan bik iske waqıtlardan birle Törkiyägä  yünäleşle bulğan ber il.

Bu säfär belän ike il arasındağı tuqtağan çornıñ tämamlanuın çamalım. Törkiyä-Üzbäqstan mönäsäbätlärendä tekstil, sälämätlek-saqlaw, turizm  häm kün tarmağı  belän bergä êkonomika, terror belän köräşta iminlek bäyläneşendä ike yaqlı xezmättäşlek  bik tiz üsäçäk.

Älbättä ki bu mönäsäbätlärneñ  ictimağı oyışmalar, media häm akademik oyışmalarnıñ da xezmättäşlege belän xuplanırğa tiyeş.

Qazaqstandağı Törkiyä-Qazaqstan Axmät Yäsäwi universitetı kebek urtaq Törkiyä-Üzbäqstan universitetınıñ qorıluı bik faydalı bulır. Ber şähärçege İstanbulda, ber şähärçege dä Sämärkändtä bulaçaq “Törkiyä-Üzbäqstan Uluğ Bäy universitetı” Törkiyä häm Üzbäqstannın iyä bulğan tarixı belge täcribäseneñ  Tyurkofond ölkäsendä çın tormışta zur rol uynarğa mömkin.İke ilneñ urtaq qımmäte bulğan Hanäfi-Maturidi/Sufi İslam qısqaça Törek-İslam yolası Säläfi radikallegeneñ qarşısında Awraziya öçen raśional ber alternativa bulırğa mömkin.

Bu noqtada ike ilgä dä  wazıfalar töşäçäk.

        Kärimov rejimınıñ ike töp üzençälege bar. Berençese şaqtıy avtoritet ber idarä buluı, ikençese Sovet säyäsi sistemasınıñ däwam itüe. Kärimov Awraziyada zur köçlärneñ köräşe qarşısında ilen saqlap qalu öçen  öleşçä izole säyäsäten saylağan ide.

Yaña liderlıq geopolitik qarşı çığuları aldan kürep alu ber säyäsät belän cawap biräçäk kebek kürenä.

        Üzbäqstannıñ urnaşuı häm xalqı sanı potenśialı belän Awraziyanıñ töp illärennän berse bulıp tora. Üzbäqstan belän mönäsäbät qormıça Törkistanda bar buluı bik awır bulaçaq.

Aldağı waqıtta Üzbäqstan, bu üzençälekläre sääbäbe belän  global häm regional aktyorlarnıñ xezmättäşlege öçen bik yış möräcağät iteläçäk ber il bulaçaq.

Mirziyayev  däwlät başlığının berençe çorında tamırlı säyäsi üzgäreşlär aldınnan xalıqnıñ sośial mäsälälärne çişergä häm kürşe illär belän êkonomik mönäsäbätlärneñ  nığıtuınä östenlek bira ala.

Mirziyayev tışqı säyäsättä kürşe Törki Cömhüriyätlärenä tağın da açılaçaq häm yomışaq ber ısul küzätep baraçaq.

Mirziyayevnıñ däwlät başlığı sıyfatı belän  berençe çit il säfärlärendä Rusiyäne saylawı, Rusiyä-Üzbäqstan mönäsäbätlärne ayıruça ekonomik ölkäsendä  tağın da köçle külämnärgä ireşterü maqsatınıñ berençe adımnarı bularaq bäyälänä ala.

Mirziyayev çorı Üzbäqstan öçen yaña ber başlangıç  bulaçaq.

Kärimov Törek Şurası belän bergä  regional xezmättäşlek oyıştırularına qarşı yıraqtan bulğan ber säyäsät alıp bardı.

Bu säyäsätneñ üzgäreşe töbäktäge uyınçılarnıñ häm Üzbäqstanğa fayda täêmin itäçäk ber nigezneñ aldın aça alaçaq.

 Üzbäkstanda qulda bulğa aqça häm ênergetika yünennän öleşçä  mäsälälärneñ  buluın beläbez.

Bu mäsälälärneñ çişeleşendä çit il investiśiyälär häm regional xezmättäşlege (Törek şurası häm başka) ber çişeleş yulı bulırğa tiyeş.

Mirziyayev 13 yıl buyınça Kärimovnıñ Premyer-ministrlığı wazıfasın başqardı. Şuşı räweşle Mirziyayev şul uq waqıtta Kärimov sistemasınıñ ber öleşe bulıp tora. Üzgäreş bik ciñel bulmayaçaq. Fäqat Mirziyayev ilen häm töbäkne yaxşı tanıy. Bu mäsälädä täcribäle. Aldagı waqıtlarda Üzbäqstannıñ Törek Şurası belän mönäsabätlärne üsterüe häm töbäk belän Tyurkofond dönya cähätennän bik ähämiyätle.Üzbäqstan- Tyurkofond geografiyäsendä – töp isem bulıp tora.