Cömhüriyät galereyası 05

Bügenge yazmabızda zamança törek sänğateneñ üseş yulına küz salırbız.

Töreklär berençe watannarı bulğan Urta Aziyädä dä, annan soñ küçengän Anadoluda da häykällärneñ bay mirasın qabul itep ala. Küçmä tormış belän yäşäwçe xalıq buluına qaramastan (ä andıylarğa sınlı sänğät xas tügel), töreklärneñ häykällär belän qızıqsınuın dälilläwçe tabıldıqlar, ezlär bar. Urta Aziyädä yäşägändä yasalğan qorallar, bizänü äyberläre häm başqa kiräk-yaraqlardağı bizäklär – sınlı sänğätneñ berençe täcribäläre dip äytergä mömkin.

Töreklärneñ Urta Aziyädäge tarixları bik bay. Köndälek tormışta da törle mäğnä birüçe eşlänmäläre bula. Bezneñ çorğa qadär saqlanğan qaber taşları, Balbal dip ataluçı häykällär, ataqlı Orxon yazmaları – ul zamannarnıñ awazı, xäbäre. Alar sänğät maqsatınnan çığıp yasalmasalar da, härberse mädäni qıymmätkä iyä. Bu –töreklärneñ Anadoluğa küçkänçe ük sınlı sänğätkä bitaraf bulmawların kürsätep tora. Şul uq waqıtta Uyğur törekläreneñ Qıtay häm Hind yoğıntısında bay mädäni miras qaldıruı mäğlüm.

Töreklärneñ Anadoluğa küçep, tağın da bayıraq sängät belän tanışuı köçle alğarış bula. Urta Aziyädäğe qorılıqtan qaçuçı xalıq yaña watanda mul su çığanaqları ğına tüğel, bäräkätle mädäni miras taba. Çönki Anadolu -dön’ya tsivilizatsiyäseneñ bişege.

Din, tel, sänğät häm fikerlär törlelege belän çuarlanğan cirlektä törek qaweme berençe könnän ük biredä taşıp toruçı bay töslarne qullanıp üz mädäniyäten buldıra başlıy. Urta Aziyädän alıp kilgän stilne äle küpmeder waqıt däwam itterälär häm Sälcükle däwläte däwerendä bu şäkeldä küp kenä äsärlär tua.

Töreklär İslam dinen IX ğasırğa taba qabul itä. Sälcüklär çorında isä Urta Aziyadan kilgän şamanizm yoğıntısı nıq sizelä häm äsärlärdä dä monıñ ezläre bar. İslam dıneneñ täswıyr tıyuları äle bik yoğıntı yasamağan. Xatın-qız häm ir-at sınnarı, keşe portretları yış oçrıy. Ul çorda, şulay uq, Urta Aziya dalası sänğateneñ tä’sire belän tabiğat alğı planğa çığa: täkä, sarıq, at raweşendäge häykällär yasala. Sälcükle däwläteneñ gerbı da ike başlı börket.

Dala sängäteneñ yoğıntısın Gosmanlı däwerendä İslam qağıydäläre qısrıqlıy. Dinneñ başlanğıç çorında taswıyr tıyuları potlarğa tabınudan aralaw öçen kiräk bula, ämmä sonraq ul üz funktsiyäsen yuğaltır urınğa tağın da köçäyep sınlı sänğätkä zur zıyan sala. Näticädä, XIX ğasır başına qadär räsem häm häykällärdä tabigıy tasvirlaw, berniçä oçraqnı isäpkä almağanda, kürenmi. Qısalardan çığarğa, islamnı zamanağa turı kiterergä tırışular bula. Fatıyx Soltan Mäxmätneñ ital’yan rässamı Belliniğa portretın yasatuı, yäisä Maktul İbrahim Paşanıñ Soltanäxmät mäydanına quydırtu öçen Macarstannan häykällär kitertüe uñay näticälär birmi. XIX ğasırğa qadär tıyular däwam itä. Şuña da qaramastan, Törkiyäneñ här töbäge häykällargä kümelep utıra. Anadoluda ber genä sänğät äsärenä dä zıyan salınmıy – alar üz urınnarında tora. Näticädä, bik küp tsivilizatsiyalarneñ bişege bulgan Anadoluda bügen dä sänğät äsärlären kürep xozurlana alabız.

Şunı da äytergä kiräk, taswıyr tıyuların küp waqıt yalğış añlıylar. Çınlıqta alar İslam dön’yasında häm töreklärdä räsem-häykäl sänğaten yuqqa çığarmıy, barı tik başqa yünäleş birä. Adäm balasına xas bulğan tasviyrlaw säläten üsterü mömkinlekläre küp. Can iyälären, xis-toyğılarnı, äyberlärne konkret şäkeldä surätli almağan icatçı üzgä yullar ezläp abstrakt sänğätneñ bay kiñleklären aça. Näticädä İslam traditsiyäse, modern sänğätennän küpkä aldaraq, yäşeren mäğnäle miniatura, bizäw, kalligrafiya janrların barlıqqa kiterä. Töreklärneñ dä älege ölkälärdä ähämiyätle äsärläre küp .

Şul uq waqıtta Könbatışta sürätkä nigezlängän sänğät öçen barlıq şartlar tudırıla. Ul antik çordan birle däwam itep kilgän traditsiyälärgä iyä. Anda dinneñ ber täñrelese dä, küp täñrelese dä tasvirnı tıymıy. İslam illärendä häm Ğosmanlı Törek cämğıyätendä däwlät sängät häm anı tudıruçılarnı saqlıy, alarga ähämiyät birä. Bizäk töşerüçe, miniatyüra yasawçılarga qader-xörmät bula. Ämmä sınlı sänğät häm tasvirlı räsem ostaları monnan mäxrüm. Küpmeder waqıttan son älege törlär, bötenläy yuqqa çıqmas öçen, arxitekturağa yünälä. Adäm balasınıñ tabiğät häm tormışnı tasvir itü teläge şundıy awır şartlarda da sünmi – yaña mömkinleklär taba.

Ğosmanlı cämğıyätendä plastik sänğätlärneñ arxitekturadan açığraq qullanılğan ölkäläre qaber taşları häm yazu stilläre bula. Qaber taşları islamda mäcbüri närsä tügel, läkin ul töreklärdä kiñ taralğan. Bu märxüm xaqında mäğlümät birüçe simvol. Misal öçen, taşlarnıñ oçına yasalğan bocra öleşläre qaber iyäseneñ sotsial däräcäsen, yäşen, cenesen kürsätep tora. Könbatışta barı tik XX ğasır sänğatendä genä kürengän abstrakt formalar ul qaber taşlarında inde sizelä. Alarnı tikşergän keşe häykäl sängate qağıydälärenä turı kiterep yasalgan äsärlärdän älläni ayırmasın kürmäs. Qaber taşlarında qullanılgan yazu elementı da ähämiyätle. Töreklär anı simvolizmğa nigezlängän sänğät xälenä kitergän.