Cömhüriyät galereyası 02

Uzğan yazmabızda törek yumorı häm karıkaturası xaqında söyli başlağan idek. İkençe Bötendönya suğışına kadärge çorga kuz saldıq. Xazer temabıznı däwam itäbez.

İkençe Bötendönya suğışı başlanğan yıllarda Törkiyä neytral, tarafsız il bula. Aurupağa da, Aziyağa da kerüçe däwlät, suğışnı näq akvariumnan tışqa qarağanday küzätep bara. Törkiyä bernindi bäreleşlärgä katnaşmıy. Moña da karamastan, ul ellarda suğış yumorı barlıqqa kilä. Bik küp mäzäklär, anekdotlar çığa häm karikaturalar yasala. Alarnıñ kübese suğışqa qatnaşqan illärdän kilgän.Mäzäklär bu köräştä üzençälekle qoral bularaq qullanıla. Alarnıñ zur yoğıntı yasawı kürengäç, tağı da nığraq ähämiyät birä başlıylar.Ber yaqtan Gitler, Gobels, Mussolini , ikençe yaqtan Räsäy häm Stalin anekdot geroyları itep alına.

Suğışnı küzätep barğan Törkiyä ike yaqnıñ da ber-bersenä yaudırğan anekdotların tıñlıy. Küñelgä yatışlıları matbuğatta da urın kürä. Xätta suğış mäzäkläre isemle kitaplar da näşer itelgän. Ul yıllarda şulay uq dönya külämendä suğış belän bäyle karikatura yarışı başlana. Bu sängat xalıqara ber telgä äylänä. Törek karikaturistları da 1939 nçı yıldan başlap 1948 nçe yılga qadär bik küp sanda albom näşer itä. Bu da xalıqara telneñ alğa kiteşenä öleş kertkän.

Berara Törkiyä çiklärenä qadär kilep citep xärbi köçlären urnaştıra başlağan ilbasarlarğa karikaturist Cämal Nadir qarşi çığa. Ul cömhüriyät gazetası bitlärenä yasağan räsemnäre belän xalqına qıyulıq birgän. Tağın ber tanılğan karikaturist Ramiz isä iğtibarnı üzgä mäs’älälärgä yünältä. Ul xatın-qız - ir-at mönäsäbätlärenä bäyle karikatura belän uquçılarda zur qızıqsınu uyatqan.

1945nçe yılda suğış betä häm dönya demokratiyäneñ ciñüen alqışlıy. Küp partiyäle tormışqa küçü protsessı tizlänä. Törkiyädä dä monıñ yogıntısın anıq sizälär. İl idaräsendäge berdänber Cömhüriyät xalıq partiyäsenä oppozitsion köç bulıp Demokratik partiyä korıla häm qısqa ğına waqıt eçendä kiñ xalıq massaların üz tiräsenä cıyuğa ireşä. Karikatura jurnalları bu protsessnı tizlätep häm ike yaqnıñ da xataların kürsätep bara.

1950 nçe yıl Törkiyä tarixında bik ähämiyätle. Çönki saylawlar näticäsendä xökümätkä oppozitsiya partiyäse kilä. Bu küp partiyälelekkä küçü barışında möhım borılış noqtası. Andıy sistemada xökümätkä kem genä kilsä dä, oppozitsiyädä qaluçılar yumor häm karikaturalarğa ähämiyät birgän. Bu çorda älege janrlar moña kadärge vaqıt belän çağıştırıp bulmaslıq däräcädä alğa kitä. Ul däwerneñ bik küp yumoristları bügen dä icadıy eşçänleklären däwam itä häm yäş buınğa üz täcribälären citkerä. Sämix Balcıoğlu häm Oğuz Aral bu isemnärneñ ikese genä.

Suğıştan soñ Amerikalı yumorist häm karikaturistlarınıñ stilläre dä Törek icatçılarınıqına yoğıntı yasıy. Qara yumor – ironiya şul waqıtta alğa kitä. Yazusız karikaturanıñ kiñ taraluı da şul yıllarğa karıy. Komikslar çığa başlıy, kino, multfilm törläreneñ artuwı yumorist häm karikaturistlarnıñ icadi mömkinleklären kiñäytä. Şul uq waqıtta yumoristlar sanınıñ artuwı eş belän tä’min itü mäs’äläsen dä kiterep çıgara. Läkin gazetalarda urın tabu, alğı safqa çığu öçen barğan köräşneñ faydası da bula. Bersennän – berse uzdırıp qızıqlı yumoreskalar yazalar, karikaturalar yasıylar.

1960nçı yıllarda isä yumor häm karikatura janrında torğınlıq. Ul çorda Törkiyä sänäğätläşkän cämğıyät bularaq elekkege ictimağıy häm säyäsi tösen yuğalta bara. Yaña ictimağıy sıynıflar belän yumoristlar arasında elemtä urnaşmıy. Läkin üz waqıtı belän bu mäs’älä dä çişeleş taba.

Citmeşençe yıllarda Törkiyädä avıl cirlärennän küpläp qalalarğa küçenä başlıylar. Bu – zur üzgäreşlär däwere bulıp tora. Şähär cirendä xalıq sanı belän bergä törle mäs’älälär dä arta. Öylärdä televizorlar päyda bulğaç, sıynıflarnıñ ber-bersen tanuwına mömkinlek tua. Qala belän awıl arasında qorılğan bu dialog - yumoristlar öçen bay çığanaq. İcatçılar da, xalıq ta annan faydalanıp azğa ğına bulsa da tormış awırlıqlarınnan arınırğa tırışa.

Awıllardağı at arbaların bizäü traditsiyäse qalağa da küçä: avtomobillärgä yaza başlıylar. ‘Söy mine, söyäm sine’, ‘Meskenne tübänsetmä’, ‘Eçeñ yansın, bacay’ – ul yıllarnıñ iñ populyar yazuları. Äsärläre bik küp çit illärgä tärcemä itelep törle säxnälärdä kuelğan ataqlı yazuçı, yumorist Xaldun Taner traditsion häm zamança elementlarnı berläşterep icat itä. Yumoristik xikäyäläre belän böten dönyağa tanılğan Aziz Nesinnı da iskä alıp ütärgä kiräk. Televideniye, xalıqnı cirle häm çit il yumorı belän tanıştırıp, cämğıyätkä köçle yoğıntı yasıy. Awız icatına bik bay bulğan töreklär bu çorda televideniye yärdämendä älege sänğatne bayıta.

Şul uq waqıtta säyäsi ölkädäge koalitsiya moxite üzgä qaraşlı keşelärgä bergä kölü mömkinlege birä. Näticädä yumoristik jurnallarnıñ tirajları arta. Arada bigräk tä Ğırğır isemle jurnal bik populyar. Ul 1980nçe yıllarda in küp tirajlı rus yumoristik jurnalı ‘Krokodil’dan son ikençe urında tora.

Siksänençe yıllar yumorı keşelärne, küpmeder däräcädä, tuqsanınçı yıllardağı üzgäreşlärgä äzerli. Bu – xalıqnıñ iske tiptağı sarı bitle jurnallardan häm berqatlı yumordan tuyğan çağı. Ul yıllarda säyäsi dinamizm küpkä kimi, näticädä yumor da köndälek tormışqa yünälä. Soñgı çorğa küz salsaq, Törek yumoristları arasında Amerika tibındağı säxnä şowları kiñ taraluwın küräbez. Läkin bu çığışlar milli sänğät belän nıq bäylängän. Zamança elementlar belän traditsion formalarnı berläştergän icat ähelläre arasında Cäm Yılmaz häm Yılmaz Erdoğannı kürsätergä mömkin.

Bügen törek yumorı älege janrnıñ iñ yaña yünäleşlären üzenä ala. Häm bay tarixqa iyä bulğan traditsiyäläre belän, Töreklär bar qıyınlıqlarğa qaramastan, tormış yulınnan yılmaep-kölep baruçı xalıq bulıp qala birä.