Cömhüriyät galereyası 01

Ğosmanlı imperatorlığınnan soň soñ Anadoluda qorılğan yaña Törkıyä respublikası - zamançalaşu häm üzgärtep qoru xäräkäte bulıp tora. Däwlätneñ idarä itü räweşennän alıp iqtisad, cämğıyät häm mädäniyat ölkäläre kebek bik küp tarmaklarda üzgärtep qoru başlana häm bu xäzerge köngä qadär däwam itterelä. Programmabız älege üzgärtep qoru xäräkäteneñ ğilmi, mädäni häm sänğat yağların ayırım-ayırım tikşerep aňlata.

Bügenge yazmabıznıñ teması - yumor. Ägär Törkiyä cömhüriyätendäge yumornı añlarğa telibez ikän, iñ elek berençe Konstitutsıya qabul itelgän ellarğa äylänep qararğa kiräk. Çönki cömhüriyät tormışqa aşırğan bik küp üzgäreşneñ nigezläre näq menä şul çorlarda başlana.

Törkiyä tarixında mäşrütiyät däwere bik qısqa däwer, ämmä üz eçenä ähämiyätle waqiyğalarnı alıp tora. Berençe Konstitutsiya qabul itelgän waqıtlar – Ğosmanlı yumorınıñ axırın, ä Cömhüriyät çorı yumorınıñ başın täşkil itä. Älege çordağı yumornıñ tipik üzençälege – jurnallar. Ğadäti süz yumorınıñ urının yazması ala başlıy. Moña bäyle bularaq ilgä karikatura, yumor xikäyäläre kebek könbatış traditsiyäläre ütep kerä.

Älege çorda parlamenter demokratiyäneñ berençe cimeşläre bulgan säyäsi partiyälär barlıqqa kilä başlıy. Törek yumorınıñ ul yıllardagı materialın näq menä şular birä. Ğosmanlı parlamentı da yumor ostaları öçen yaxşı azıq. Küp törle millätlär – şul isäptän Balkanlı, Afrikalı, Qavqazlılardan torgan zakon çığaru organında jurnallar öçen material härdaim bulıp tora. Basma yumornıñ berençe misalların Ğosmanlı ilendä yäşäwçe Grek häm Ärmän vatandaşları birä. Teodor Kasapnıñ 1869 nçı yılda çığarğan Diojen jurnalı – Törkiyädäge ıñ berençe yumor jurnalı bula. Berazdan aña ul çornıñ tanılgan zıyalısı Namıq Kemal dä quşılgaç, matbugat çarası zur qızıqsınu uyata. Şul uq yılnı Xuca Nasretdin mäzäklären berençe tapqır bastırıp çığaralar.

Bu çorda tsenzura yasarga teläwçelär da bulgan. Ämmä parlament alarğa karşı çığa. Soñraq Abdulhamitneñ ozaq ellar däwam itkän xökemdarlığı zamanında yumorğa iğtibar kimemi. Padişah elekkege törek yumor traditsiyäsen yañadan ayaqqa bastıru öçen zur tırışlıq quya häm çınnan da Qaragöz, Meddah uyınnarı tiz arada qızıqsınu uyata. Padişahnıñ üzenä dä elägä – oppozitsiyädä torgan İttihat häm Terakki partiyäse liderları da çit ildä yumor kampaniyäse başlap cibärä.

Soltan Abdulhamit xakimiyättän bärep töşerelgännän soñ ikençe tapqır konstitutsion tärtip ığlan itelä. Bu yıllarda 35 yumor curnalı çığa başlıy. Läkin alarniñ ğomerläre qısqa bula – kübese tiz arada yabıla. Älege çornıñ iñ ähämiyätle isemnärennän berse – karikaturaçı Jem. Ul bu ostalıqqa Parijda sörgendä çagında ireşä. Frantsuzça häm törekçä yasağan karikaturaları ul yıllarda bik zur qızıqsınu uyata.

Milli azatlıq köräşe waqıtında törek yumorınıñ totkan yulı şaqtıy üzençälekle . Çönki törek cämgıyätendä ike köç barlıqqa kilä häm yumor ostaları törle isem astında äle bersen, äle ikençesen yaqlıy.

Qarşılıq kürsätüçe yaqnıñ berse – Anadoluda azatlıq köräşe alıp bargan Kuvai – Milliyä. Bolarnıñ “Güläryüz” jurnalı bula. Anıñ baş möxärrire - Sedat Suvavi, ul soñraq Törkiyäneñ ähämiyätle matbugat organı xucası bulaçaq. İkençe yaqta – Istanbuldağı Padişah häm xökümät yaqlılar. Bolarnıñ yumor jurnalları – “Aydädä”.

Azatlıq köräşendä Änkaradağı Kuvai – Milliyä köçläre häm Mostafa Kemal Atatörek ciñä. Aydede jurnalınıñ xucası Räfiq Xalit iñ elek sörgengä cibärelä, ämmä berazdan amnistiyägä elägep kire qayta häm ädäbi äsarlär yaza başlıy. Yumor - cömhüriyätneñ tözelüennän alıp bügengä qadär qatlawlı yul uza. Näq menä törek cämgıyäte kebek. Üzegez dä belasez, yumor ictimağiy häm şäxsi tormışnıň közgese. Ämmä közge dä bit gel tigez kürsätmi. Çınbarlıqnı bozıp kürsätä torğannarı da bar.

Tormışnı köyläw öçen başkarılğan eşlär yumor ölkäsendä dä çağılış taba. Latin alfavitın qabul itü - ber borılış noqtası. Anıñ tä’sire şulqadär zur bula ki, küp näşriyätlär üz gazet – jurnalların çıgarunı tuqtatırga mäcbür bula. Üzgäreşlär artınnan ölgermılär. Üz eşen däwam itterüçe kayber yumor jurnalları xalıqqa yaña alfavitqa iyälänergä bulışa. Yaña alfavit belän iñ berençe çıqqan yumor kitabı – “Xuca Nasretdin”. Anıñ mäzäklären küpçelek belgängä, uquı awır bulmıy. Xalıq şul räweşle yaňa alfavitnı töşenä.

Älege çornıñ iñ kürenekle yumor ostası - ataqlı karikaturaçı Cemal Nadir. Yaña alfavit belän kitap uqu beraz çitenräk bulgan yıllarda ul yazusız yumorğa östenlek birä. Eşçe, säwdägär, uram satuçıların surätlägän bik bay kollektsiyä tua.

Tağın ber ähämiyätle waqıyganı assızıqlarga kiräk. Kayber ataqlı yumor kitapların tärcemä itä başlıylar. Mäsälän, “Alisa moğcizalar ilendä” häm “Lafonten äkiyätläre” yaña xäreflär belän bastırıp çıgarıla. Häm älbättä inde Servantesnıñ Don Kixotın da onıtmasqa kiräk.

1938 nçe yılda Atatörk wafat bulğannan soñ Törkiyädä İnönü çorı başlana. Ul bik ditsiplinalı waqıt bula häm yumorğa da yoğıntı yasıy. Törkiyä latin xärefläre belän uqıp-yazuçı ilgä äwerelä.