Ixlara üzänlege häm cirastı şähärläre
Berwaqıt Anadoluda 35/2023
Berwaqıt Anadoluda 35/2023
Cir yözeneñ geografiya şӓkellӓre millionnarça yılda barlıqqa kilgӓn. Dingezlӓr qaywaqıt qıytğağa quşılğan, qayçaq ta cirgӓ basım yasap, tawlar pӓyda bulğan. Ozaq yıllar buyı şӓkellӓngӓn küllӓr, yılğalar, üzӓnleklӓr bügenge dön’yanı barlıqqa kitergӓn. Hӓrberse can iyӓlӓre öçen yӓşӓw urını bulıp tora. Keşelӓr tuqlanu, torır urın, saqlanu kebek töp ixtıyacların bu urınnar yӓrdӓmendӓ qanӓğat’lӓnderӓ. Anadolu geografiyasendӓ dӓ yılğalar keşelӓr öçen bik möhim bulğan hӓrwaqıt. Dön’ya tarixında üz êzen qaldırğan śivilizaśiyalӓr barlıqqa kilgӓn alar tirӓ-yağında. Vulkanik tawdan aqqan lavalarnı 10 meñnӓrçӓ yıl buyı Mӓlӓndiz yılğası yua. Bu yılğa keşelӓr yӓşӓgӓn dön’yanıñ iñ zur kan’onnardan berse bulğan Ixlara üzӓnlegen barlıqqa kiterӓ.
Ixlara üzӓnlegendӓ ağuçı Mӓlӓndiz yılğası yıllar buyı cilneñ dӓ yӓrdӓme belӓn qıyalarnı yua, şulay itep bersennӓn-berse qızıqlı cir yöze şӓkellӓre pӓyda bula. Biyeklege 100 metrdan uzuçı bu küz yawın alırlıq kan’onnıñ dön’yada tine yuq diyӓrlek. Keşelӓr iñ irtӓ çordan başlap kilep urnaşa başlağan bu üzӓnlek meñnӓrçӓ yılda törle mӓdӓniyӓtlӓrne yӓşӓtkӓn. Aksaraynıñ Güzelyurt rayonında urnaşqan üzӓnlek tabiğat’ moğcizası bularaq belenӓ hӓm şul uq waqıtta 3 böyek dinnӓn berse bulğan xristiyanlıknıñ cӓyelüendӓ möhim rol’ uynağan ul. Çönki xristiyanlıknıñ berençe yıllarınnan başlap möhim dini üzӓk bulğan Kapadokiyaneñ iñ yӓşeren hӓm saqlanğan urını ul – Ixlara üzӓnlege.
Üzӓnlek tirӓsendӓge qıyalarnı ciñel rӓweştӓ uyıy alu keşelӓrgӓ yözlӓrçӓ çirkӓw hӓm yort tözü mömkinlegen tudırğan. Saf hawada yörergӓ yarasatasız ikӓn 14 çaqrım yıraqlıqtağı Ixlara üzӓnlege açıq hawa muzeyına 400 tirӓse basqıçtan töşӓ alasız. Yӓm’-yӓşel üzӓnlektӓ Melendiz yılğası buyında 80 meñ tirӓse keşe yӓşӓgӓn urınnarnı, 100dӓn artıq çirkӓw, 16 monastır’ hӓm qalğan binalarnı kürӓ alasız. Barısı da saqlanmasa da, töbӓkneñ geologik üzençӓlege yӓrdӓmendӓ qıyalarğa uyılıp yasalğan 12 çirkӓwne gizep bula. Diwarda rӓsemnӓr töşerelgӓn bu çirkӓwlӓr - tiñe bulmağan mӓdӓniyӓt hӓm tarix xӓzinӓlӓre.
Êğritaş çirkӓwe - bik zur ğıybadӓtxanӓ hӓm üzӓnlekneñ iñ êlekke çirkӓwlӓrennӓn berse. İke qatlı hӓm diwarları bizӓkle çirkӓwneñ bügenge köndӓ ber öleşe genӓ saqlanıp qalğan. Diwarlar borınğı bulsa da, bizӓklӓre bik matur hӓm kilüçelӓrneñ küz yawın ala. Bibliyadağı yazular hӓm axirӓt belӓn bӓyle rӓsemnӓr urın alğan diwarları belӓn iğtibarnı cӓlep itüçe ikençe çirkӓw isӓ – Yılnalı çirkӓw. Ixlara üzӓnlege betkӓn urında isӓ pӓri morcaları belӓn ber rӓttӓn Selime kafedrale bar. Bu cirlӓrneñ iñ zur kafedrale bulğan ike qatlı Selime kafedrale din êşleklelӓre citeşterelgӓn hӓm berençe dini cıyın oyıştırılğan urın bulıp tora.
Ixlara üzӓnlege çınlıqta barlıq pӓri morcaları, mӓğarӓlӓr hӓm borınğı śivilizaśiyalӓr êzlӓre bulğan sixerle atmosferası belӓn Kapadokiyaneñ ber öleşe. Kapadokiyaneñ tarixı xettlarğa qadӓr barıp totaşa lӓkin kübrӓk zolım hӓm ülemnӓn qaçqan berençe xristiyannar sıyınğan urın bularaq belenӓ. qotılu hӓm yaña dinne cӓyü öçen biregӓ kilüçelӓr cir astındağı şӓhӓrlӓrgӓ urnaşa. 150dӓn artıq cirastı şӓhӓreneñ buluı uylanılsa da, ӓlegӓ alardan 36ısı tabıldı.
Basıp alu hӓm höcüm waqıtlarında tiz genӓ qaçıp bula bu şӓhӓrlӓrgӓ. Biredӓ keşelӓrneñ imin rӓweştӓ yӓşi aluı öçen bar nӓrsӓ dӓ uylanılğan. Bülmӓlӓr, aş-su bülmӓlӓre, kirӓk-yaraq depoları, su qoyıları, abzar hӓm çirkӓwlӓr tar koridorlar aşa ber-bersenӓ totaşa. Çittӓn kilӓ alaçaq höcümnӓrgӓ qarşı bülmӓlӓrne zur tügӓrӓk taş belӓn yabıp bula. Ventilyaśiya morcaları, cılınu hӓm kanalizaśiya sistemaları da bar cir astında. Cir astındağı şӓhӓrlӓrne gizep şaqqatmaw mömkin tügel. Cir östendӓ bam-başqa tormış barğanda bu tar hӓm yaqtılıq kermӓgӓn urında qoyaştan yıraq yӓşӓwçelӓrgӓ xӓyran qalasıñ.
Cirastı şӓhӓrlӓreneñ iñ küp belengӓnnӓre – Derin kuyu, Kaymaklı hӓm Tatlarin. Derinkuyu cirastı şӓhӓre xettlar tarafınnan qorılğan, Kapadokiyaneñ iñ iğtibar cӓlep itüçe şӓhӓrlӓrdӓn berse. Bu cirastı şӓhӓre 12 qattan tora hӓm 50 metr tirӓnlektӓ. Şӓhӓrdӓ ber ük waqıtta 50 meñ keşeneñ yӓşi aluı belenӓ. bu olı şӓhӓrdӓ iskitkeç ventilyaśiya sisteması belӓn ber rӓttӓn missioner mӓktӓbe, sıyınu bülmӓlӓre, su qoyıları hӓm zindan bar. belgeçlӓr 3nçe qatta tabılğan 10 çaqrımlıq tunnelneñ Kaymaklı cirastı şӓhӓrenӓ totaşuın uylıy.
Kaymaklı cirastı şӓhӓre dӓ xettlar waqıtında waqıtında qorıla. Ul çorda ike qatlı bula şӓhӓr, xristiyannar biregӓ kilep urnaşqaç tağın 6 qat yasağan. 5000 keşe yӓşӓgӓn şӓhӓrdӓ abzar, zirat, çirkӓw hӓm kirӓk-yaraq depoları bar. Kaymaklı Derinkuyu şӓhӓreneñ yartısı qadӓr bulsa da möhim şӓhӓr bularaq belenӓ.
Tatlarin - cirastı şӓhӓrlӓre arasında in zurısı. Biredӓ şaqtıy çirkӓw, kirӓk-yaraq deposı hӓm zur bülmӓlӓr bulğanı öçen monastır’ kompleksı buluı uylanıla. Barı tik 2 qatın gizep bula torğan şӓhӓr qalğannarınnan bӓdrӓflӓrneñ buluı belӓn ayırıla.
Cirastı şӓhӓrlӓrendӓ yӓşӓwçelӓr qıya êçendӓge depolarda yarma hӓm qorı azıq-tölek saqlağan, suların cir astınnan tӓêmin itkӓn, ul waqıttağı injenerlık hӓm arxitektura qullanılğan biredӓ. Texnologiya bulmağan çorda cirastı şӓhӓrlӓreneñ niçek yasaluın bügenge köndӓ haman da añlap beterep bulmıy.
Cirastı şӓhӓrlӓren gizgӓndӓ telӓr telӓmӓs ul waqıttağı tormışnıñ niçek buluın, keşelӓrneñ tir tügep alarnı niçek qoruın, biredӓ qurqıpmı yӓisӓ telӓpme yӓşӓwlӓren uylıysıñ.
Avtor - Näslihan Däğirmäncioğlu
