Παίρνοντας την τεχνολογία παίρνουμε και την κουλτούρα;

Εδώ και δυο αιώνες στην Τουρκία και τον Ισλαμικό Κόσμο συζητιούνται οι έννοιες όπως Πολιτισμός, Κουλτούρα και Τεχνολογία και ποια πρέπει να είναι η προσέγγιση σε αυτές τις έννοιες. Οι συζητήσεις σχετικά με την τεχνολογία φαίνεται να έχουν αναζωπυρωθεί τον τελευταίο καιρό. Εκφράζονται ιδέες πως η τεχνολογία δεν είναι μονάχα τεχνολογία, μαζί με την τεχνολογία μεταφέρονται πολλά ανεπιθύμητα πράγματα συμπεριλαμβανομένης της κουλτούρας και για το λόγο αυτό η τεχνολογία πρέπει να αποφεύγεται.

Τι πρέπει να πάρουμε από τη Δύση;

Πρώτα από όλα να σημειώσουμε πως η συζήτηση είναι δεν είναι πρόσφατη και δεν αφορά μόνο την τεχνολογία. Η συζήτηση στην ουσία είναι ένα κομμάτι της συζήτησης το τι πρέπει να πάρουμε και τι όχι από τη Δύση. Το θέμα συζητήθηκε έντονα κατά την τελευταία περίοδο του Οθωμανικού Κράτους από συγγραφείς με διαχωρισμούς και έννοιες όπως φυσική πρόοδος-ηθική πρόοδος(Σαίντ Χαλίμ Πασά), κουλτούρα-πολιτισμός(Ζιγιά Γκιόκαλπ), πραγματικός πολιτισμός- βιομηχανικός πολιτισμός (Τζελάλ Νουρί).

 Μπορούμε να πούμε πως το πλαίσιο της συζήτησης καθορίζει το ποίημα του Ακίφ:

“Πάρτε την επιστήμη της Δύσης, πάρτε την τέχνη της,

Χρησιμοποιήστε τις μάλιστα όσο είναι δυνατό

Διότι είναι πλέον αδύνατο να ζει κανείς χωρίς αυτά,

Διότι η τέχνη και η επιστήμη δεν έχουν εθνικότητα»

Μπορούμε να πούμε πως την περίοδο του συνταγματικού καθεστώτος οι στάσεις ορισμένων Τουρκιστών στοχαστών και κυρίως Ισλαμιστών στοχαστών σε γενικές γραμμές ήταν ότι πρέπει να πάρουν την επιστήμη της Δύσης αλλά δεν πρέπει να πάρουν την ηθική της και την ιδιαίτερη νοοτροπία της. Ενώ αργότερα ο Ακίφ και οι υπόλοιποι κατηγορήθηκαν πως δεν μπόρεσαν να ερμηνεύσουν επαρκώς σωστά την Δύση. Εγώ είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι ο Ακίφ αδικήθηκε. Διότι πιστεύω πως ο Ακίφ δεν είχε προβλέψει τις παρακάτω κριτικές.

Σχέση Τεχνολογίας-Πολιτισμού

Αναμφίβολα η τεχνολογία αντικατοπτρίζει την γενική κουλτούρα της κοινωνίας στην οποία έχει παραχθεί. Είναι δυνατόν να σκεφτούμε την τεχνολογία τεχνίτης νοημοσύνης η οποία σχεδιάζει να αναδημιουργήσει τον άνθρωπο, χώρια από την νοοτροπία μέσα στην οποία βρίσκεται; Δεν εννοώ την Δυτική Κουλτούρα. Πλέον οι συγκεκριμένες τεχνολογίες παράγονται και στις κοινωνίες εκτός της Δύσης όπως η Κίνα.

Με τον ίδιο τρόπο η Ατομική Βόμβα η οποία δεν εξουδετερώνει μόνο τα εχθρικά στρατεύματα, αλλά εκατοντάδες χιλιάδες αμάχους ανθρώπους, τα φυτά, τα είδη ζωντανών στην περιοχή που πλήττει και εξαιτίας της καταστροφής που προκαλεί δεν μπορεί να καλλιεργηθεί τίποτα εκεί, είναι δυνατό να σχολιαστεί χώρια από την νοοτροπία η οποία την έριξε στην Ιαπωνία;

Η οπτική γωνιά του Σουλτάνου Σουλεϊμάν του Νομοθέτη κατά αυτής της αντίληψης μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα σε μια διαφορετική σχέση τεχνολογίας-κουλτούρας. Ο Νομοθέτης ήταν ενοχλημένος από τα μυρμήγκια που ξέραιναν τα δέντρα στην αυλή του παλατιού. Αλλά σκεπτόμενος πως και εκείνα έχουν ζωή ρωτάει στον Σεϊχουλισλάμη Εμπουσουούντ Εφέντι με ένα ποίημα αν επιτρέπεται να σκοτώσει τα μυρμήγκια όταν αυτά βλάπτουν τα οπωροφόρα δέντρα.

Η απάντηση του Εμπουσουούντ Εφέντι με ένα ποίημα δείχνει ξεκάθαρα μια διαφορετική σχέση τεχνολογίας-νοοτροπίας.

«Όταν αύριο παρουσιαστεί ενώπιων του Θεού, το μυρμήγκι θα πάρει το δικαίωμα του από τον Σουλεϊμάν».

Αναμφίβολα θα είναι διαφορετικές οι τεχνολογίες που θα παράγουν αυτές οι δυο οπτικές γωνιές και το επίπεδο στο οποίο θα αναδείξει την ανθρωπότητα αυτή η τεχνολογία. 

Ένα άλλο θέμα που πρέπει να εστιάσουμε ιδιαίτερα είναι αποξένωση που φέρνει η τεχνολογία.

Ποια τεχνολογία;

Αν και η τεχνολογία αναμφίβολα έχει σχέση με την νοοτροπία, η σκέψη ότι όλα τα τεχνολογικά προϊόντα διάφορων πολιτισμών είναι άσχημα είναι μια γενικολογική, απομονωτική και απορριπτική προσέγγιση. Κάθε πολιτισμός μέσα στην κανονική ροή της ζωής παράγει και τα τεχνολογικά προϊόντα τα οποία θα καλύψουν τις ανάγκες της. Το τι είναι ανάγκη είναι αμφίβολο. Αλλά δεν μπορεί να ειπωθεί πως οι ανθρώπινες ανάγκες δεν ταυτίζονται καθόλου σε διάφορους πολιτισμούς. Για το λόγο αυτό στη καθημερινή ζωή άνθρωποι από διαφορετικούς πολιτισμούς χρησιμοποιούν παρόμοιες τεχνολογίες.

Για το λόγο αυτό δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε με μια γενικολογική και απορριπτική στάση στις τεχνολογίες που παράγονται από διαφορετικούς πολιτισμούς. Είναι μια τελείως φυσιολογική προσέγγιση να έχουμε μια επιλεκτική στάση στο πλαίσιο των δικών μας παραδοσιακών, πολιτιστικών και πολιτισμικών κωδικών.

Τα λόγια του Προφήτη Μωάμεθ όπως «Πηγαίνετε να πάρετε την επιστήμη ακόμη και αν αυτή βρίσκεται στην Κίνα», «Η σοφία είναι η χαμένη περιουσία του πιστού», «Εξοπλιστείτε με τα όπλα των εχθρών σας», «Ο δυνατός Μουσουλμάνος είναι καλύτερος από τον αδύνατο Μουσουλμάνο» μας συμβουλεύουν να ασχοληθούμε με την τεχνολογία αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί/επιλεκτικοί στο θέμα αυτό. Μας συμβουλεύει να υιοθετήσουμε μια προορατική αναζήτηση στο θέμα της τεχνολογίας. Φυσικά ο εξοπλισμός με τα όπλα του εχθρού δεν περιλαμβάνει για έναν Μουσουλμάνο την ρίψη ατομικής βόμβας σε μια άλλη χώρα. Άλλωστε αυτοί που σκέφτονται πως μπορεί να προμηθευτούμε τεχνολογία δεν συνιστούν κάτι τέτοιο.

Τι προτείνεται;

Αυτοί που προσεγγίζουν σκεπτιστικά ή αρνητικά στην τεχνολογία δεν μπορούν να προβάλλουν ουσιαστικές προτάσεις εκτός της αντίθεσης. Γενικά η τεχνολογία της Δύσης, θεωρείται ως κομμάτι της νοοτροπίας που δημιούργησε τη Δύση και αντιλαμβάνεται σαν ένα σύνολο με την πίστη, την φιλοσοφία και την επιστήμη της Δύσης. Αυτή η κριτική στάση, αναμφίβολα δημιουργεί μια συγκεκριμένη επαγρύπνηση. Αλλά είναι μια πολύ περιοριστική προσέγγιση σε αντίθεση με την προσέγγιση που λέει πως η επιστήμη μπορεί να προμηθεύεται ακόμη και από την Κίνα. Μια συλλογική αποδοχή ή άρνηση μπορεί να παρασύρει εκείνους που υποστηρίζουν τις συγκεκριμένες ιδέες. Η στάση που ενώ δεν παράγει τεχνολογία απορρίπτει μαζικά και την τεχνολογία που παράγεται μπορεί να δημιουργήσει μια κοινότητα η οποία γίνεται ολοένα και περισσότερα εσωστρεφής, γκετοποιείται, φανατίζεται.

Από την άλλη γίνεται λόγος για χρήση λιγότερης τεχνολογίας ή για έναν μουσουλμανικό τρόπο ζωής και παραγωγής μιας τεχνολογίας που θα συνάδει με αυτή. Αναμφίβολα είναι πολύτιμες και αυτές οι προτάσεις. Σε μια εποχή που τα πάντα υπερκαταναλώνονται κάθε μορφή υποκατανάλωσης είναι ένα πλήγμα στην καταναλωτική τρέλα/σκλαβιά. Χωρίς αμφιβολία οι Μουσουλμάνοι πρέπει να ζουν περισσότερα σαν Μουσουλμάνοι και να προσπαθήσουν να παράγουν τις τεχνολογίες τις οποίες απαιτούν ο δικός τους τρόπος ζωής. Οι αυτού του είδους προτάσεις έχουν νόημα όταν δεν παραμελούν τη ζωή και αντιλαμβάνονται μαζί με τις σύγχρονες εξελίξεις. Αλλά η κάθε μορφής προσπάθεια που συνιστά στο άτομο να κλείσει τον εαυτό του στον εξωτερικό κόσμο, είναι αντιμέτωπη με τον κίνδυνο να παρασυρθεί μέχρι και σε ριζοσπαστικά κινήματα τα οποία αντιμετωπίζουν την τρομοκρατία σαν μια λύση και υπάρχουν αρκετά παραδείγματα των οποίων στον ισλαμικό. Άλλωστε ο ισλαμικός κόσμος δεν ζει την υφιστάμενη κατάσταση επειδή κατανάλωνε πολύ ή χρησιμοποιούσε πολύ την τεχνολογία. Δοκιμάστηκε και η χρήση λιγότερης τεχνολογίας. Στην εμπορική συμφωνία του Λιμανιού Μπαλτά του 1838 που εφάρμοζε το οθωμανικό κράτος υπήρχαν αυστηροί περιορισμοί και απαγορεύσεις σχετικά με την είσοδο των ξένων εμπορευμάτων στη χώρα. Είναι γνωστή η παθητική αντίσταση του Γκάντι στην Ινδία και η ζωή των Άμις στις ΗΠΑ οι οποίοι απορρίπτουν την τεχνολογία. Αν στο σημείο που έχουμε φτάσει μιλάμε ακόμη για την επιβολή της Δύσης και για νέες δυνατότητες είναι σαφές πως μια ζωή κλειστή στον κόσμο και μακριά από τις σύγχρονες εξελίξεις δεν μπορεί να παράγει μια εναλλακτική λύση. Οι συγκεκριμένες μέθοδοι μπορούν να εξασθενίσουν τον τρόπο καπιταλιστικής παραγωγής. Αλλά ο καπιταλισμός δεν εξαλείφει την ηγεμονία η οποία σήμερα ανήκει στη Δύση αλλά αύριο μπορεί να αλλάξει.

Η φοβία, η αντίθεση για τεχνολογία

Αν ο σκεπτισμός για τεχνολογία είναι εντός των ορίων που προαναφέραμε αυτό είναι κατανοητό. Αλλά εκτός αυτού η απόρριψη της τεχνολογίας μπορεί να είναι έκφραση της αντιδραστικότητας, της εσωστρέφειας, της υποχώρησης και την έλλειψης αυτοπεποίθησης. Η φοβία ή η αντίθεση για τεχνολογία θυμίζει μια υποτακτική προσέγγιση που υποθέτει ότι δεν μπορεί να παραχθεί μια πιο ανθρώπινη τεχνολογία εκτός από την άγρια τεχνολογία που υπάρχει.

Οι επικρίσεις πως οι απειλές, οι κίνδυνοι, οι αρνητικές συνέπειες που δημιουργεί η τεχνολογία θα φέρουν το τέλος της ανθρωπότητας δεν είναι αποκλειστικές σε μας. Αυτό που είναι ιδιαίτερο είναι η στάση που πρέπει να υιοθετηθεί έναντι αυτής της τεχνολογίας. Μπορεί φαίνεται ελκυστικό στους διανοούμενος η υιοθέτηση μιας συλλογικής απορριπτικής στάσης χωρίς διάκριση έναντι της τεχνολογίας. Αλλά το να φέρεται αντίρρηση σε αυτό που είναι εφαρμόσιμο και να προτείνεται αυτό που είναι ουτοπικό εξαλείφει και τις πιθανές λύσεις και η στάση αυτή μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα τον περισσότερο ενστερνισμό αυτού που απορρίπτεται και την διάδοση του.

Ο καθηγητής Κουντρέτ Μπουλμπούλ είναι κοσμήτορας της σχολής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Yıldırım Beyazıt στην Άνκαρα.