Ο «Χάυυ Ιμπν Γιακζάν» και ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός

Ο Ιμπν Τουφάυλ (π. 1110-1185), μια αυθεντία του Ισλάμ της Ανδαλουσίας, ήταν γνωστός για το φιλοσοφικό του παραμύθι «Χάυυ Ιμπν Γιακζάν» που κατά λέξη σημαίνει «Ζωντανός, Υιός του Ξύπνιου». Το έργο του Ιμπν Τουφάυλ, ένα από τα πιο ευρείας κυκλοφορίας βιβλία της ισλαμικής πνευματικής παράδοσης, μεταφράστηκε στα λατινικά το 1617 από τον Έντουαρτ Πόκοκ, γιό του Δρ. Πόκοκ που ήταν ένας εξέχων λόγιος από την Οξφόρδη. Ο τίτλος της λατινικής μετάφρασης, «Ο Αυτοδίδακτος Φιλόσοφος», περιέλαβε την φαντασία γενιών φιλοσόφων και θεολόγων. Το πώς αυτή η ιστορία διαμόρφωσε την πορεία της ευρωπαϊκής σκέψης τον 17^ο αιώνα και κατά τον Διαφωτισμό, εκθέτει ένα συναρπαστικό παράδειγμα του ταξιδιού των ιδεών πέρα από θρησκευτικά, πολιτισμικά και γλωσσικά σύνορα. Το βιβλίο αυτό πέραν της επιρροής που έχει ασκήσει, διατηρεί μέχρι τη σήμερον ημέρα μια φιλοσοφική σχετικότητα.

Σύμφωνα με την ιστορία, ο Χάυυ Ιμπν Γιακζάν είχε βρεθεί βρέφος σε ένα νησί και τον είχαν μεγαλώσει ελαφίνες. Καθώς μεγάλωνε διαπίστωνε ότι είχε σχέση αλλά ήταν διαφορετικός από τα άλλα ζώα. Παρατηρώντας το φυσικό του περιβάλλον, άρχισε να ανακαλύπτει τις αρχές από τις οποίες τα πράγματα διατηρούσαν την ύπαρξή τους. Όταν έφθασε στην αναγνώριση του Θεού ως πηγή της ύπαρξης και της γνώσης, αποκτά βαθύτερη κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζει και των ηθικών αρχών που τον διέπουν. Η αυτοανακάλυψή του ήδη τον χωρίζει από τα υπόλοιπα ζωντανά πράγματα γύρω του.

Μία μέρα κάποιος που άκουγε στο όνομα Αμπσάλ από ένα γειτονικό νησί, εμφανίζεται στο νησί του Χάυυ και οι δύο αρχίζουν να μιλάνε για την φύση, την ηθική και τον Θεό. Προς μεγάλη του έκπληξη ο Αμπσάλ συνειδητοποιεί ότι ο Χάυυ έχει ανακαλύψει μόνος του όλες τις αλήθειες που είχε διδάξει η αποκεκαλυμμένη θρησκεία του. Αλλά ο τρόπος που αντιλαμβανόταν τα πράγματα ο Χάυυ, φαινόταν να είχε μια εντυπωσιακή σαφήνεια και ακριβή εννοιολογική μορφή και συνεπώς ήταν ανώτερη από τις πολύπλοκες και μπερδεμένες πεποιθήσεις των ανθρώπων του Αμπσάλ. Ο Χάυυ επιχειρεί να φέρει τον λογικό τρόπο με τον οποίον αντιλαμβανόταν τα πράγματα, στους ανθρώπους που ζούσαν στο νησί του Αμπσάλ. Αυτή η χειρονομία καλής θέλησης καταλήγει σε αποτυχία. Ο Χάυυ συνειδητοποιεί ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είχαν κίνητρο τον εγωϊσμό, την απληστία και τα συναισθήματα και δεν απαντούσαν στο ύψιστο κάλεσμα της λογικής και της πίστης. Με τις ατέλειες και τις καταστρεπτικές τους τάσεις οι απλοί άνθρωποι δεν γίνεται να αφεθούν στην τύχη τους. Χρειάζονται την θρησκεία για να τους παράσχει ένα σύνολο κανόνων και κανονισμών, ώστε να μπορούν να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους κατά τρόπο ουσιαστικό και ειρηνικό. Μετά από αυτό το διδακτικό μάθημα για την ανθρώπινη κατάσταση, ο Χάυυ επιστρέφει στο νησί του με τον Αμπσάλ ως μαθητή του.

Η ιστορία του Χάυυ θα μπορούσε να ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους. Το ενδιαφέρον είναι ότι ένα τέτοιο έργο ισλαμικής φιλοσοφίας θα έπρεπε να είχε προσελκύσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον σε μια εποχή πνευματικού αναβρασμού στην Ευρώπη. Γιατί οι πνευματικοί και ακαδημαϊκοί κύκλοι της Ευρώπης του 17^ου αιώνα να ενδιαφέρονταν για το έργο ενός Ανδαλουσιανού μουσουλμάνου φιλοσόφου του 12^ου αιώνα;

Η ραγδαία δημοτικότητα και μακροχρόνια επιρροή της ιστορίας του Χάυυ σχετίζεται με αυτό που έχει να πει για την ανθρωπότητα, το πώς διαμορφώνονται οι ιδέες μας και πώς καταλήγουμε σε έννοιες όπως αιτιότητα, θρησκεία, ηθική και Θεός. Παρουσιάζει μια νέα ματιά στη σχέση μεταξύ της κοινής λογικής, της παρατήρησης, της εμπειρίας και της αφηρημένης αιτιολογίας.

Ο τίτλος που επέλεξε ο Πόκοκ για την μετάφρασή του «Ο Αυτοδίδακτος Φιλόσοφος», υποδηλώνει άλλωστε ότι ο Χάυυ μαθαίνει τις ουσιαστικές αρχές της επιστήμης, της φιλοσοφίας και της ηθικής από μόνος του δηλαδή χωρίς την βοήθεια εξωτερικής πηγής ή αυθεντίας. Η ιστορία φαίνεται να υποστηρίζει ότι η αβοήθητη λογική μπορεί να ανακαλύψει την αλήθεια της φύσης και της θρησκείας. Αυτό που διδάσκει η αποκεκαλυμμένη θρησκεία και αυτό που ανακαλύπτει από μόνη της η ανθρώπινη λογική, είναι συμβατά μεταξύ τους και αλληλοσυμπληρώνονται. Είναι ο εγωισμός και η σύγχυση που δημιουργούν τα προβλήματα τόσο στην λογική όσο και στην πίστη. Τα επιχειρήματα και οι πεποιθήσεις του Χάυυ για τη φύση, τη λογική και τον Θεό επιβεβαιώνονται από τα άρθρα της πίστης. Ο Φειδεσμός, δηλαδή η δικαιολόγηση από την πίστη μόνο, δεν είναι ορθή λογική, αλλά ο άνθρωπος πρέπει να χρησιμοποιεί την λογική του για μια βαθύτερη κατανόηση της πραγματικότητας.

Το πώς ο Χάυυ καταλήγει στην εννοιολογική σκέψη είναι εξίσου σημαντικό για τις συζητήσεις του 17^ου αιώνα περί λογικής, εμπειρίας και έννοιας των έμφυτων ιδεών. Σε αντίθεση με τον Ντεκάρτ, ο Χάυυ φαίνεται να μην έχει οποιαδήποτε έμφυτη ιδέα και αναπτύσσει τις αφηρημένες και καθολικές του έννοιες για το σύμπαν και την ηθική βασιζόμενος στην παρατήρηση και την λογική. Μια περίληψη της ιστορίας, η οποία δημοσιεύθηκε από τις Φιλοσοφικές Συναλλαγές της Βασιλικής Εταιρείας στις 17 Ιουλίου 1671, υπογραμμίζει το εξής σημείο: «Ο σχεδιασμός είναι για να δείξει, Πώς από τον στοχασμό για τα πράγματα εδώ κάτω, Ο άνθρωπος με την σωστή χρήση της Λογικής του μπορεί να εξυψώσει τον εαυτό του στην γνώση ανώτερων πραγμάτων […] έπειτα στην γνώση των Φυσικών πραγμάτων, της Ηθικής, του Θείου, κλπ.», όπως αναφέρεται στο βιβλίο «The Arabick Interest of the Natural Philosophers in the 17th Century England» σε επιμέλεια της G. A.  Russell. 

Αντί να είναι ένα σχόλιο σε σχέση με την αυτόνομη ιδιοφυία του Χάυυ, κυρίως επιβεβαιώνει την έμφυτη ικανότητα της ανθρώπινης λογικής να ανακαλύπτει την αλήθεια χωρίς απαραίτητα να επιστρατεύει την Καρτεσιανή έννοια των έμφυτων ιδεών. Ένας υπέρμαχος του Λοκ θα ενθουσιαζόταν με αυτό το αποτέλεσμα καθότι επιβεβαιώνει την έννοια του Λοκ για το ανθρώπινο μυαλό ως tabula rasa.

Η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Ο Λοκ, ο πιο ξακουστός φιλόσοφος της εποχής του, είχε διαβάσει το «Ο Αυτοδίδακτος Φιλόσοφος» του Ιμπν Τουφάυλ;

Διαθέσιμα στοιχεία, μολονότι περιστασιακά, υποδηλώνουν ότι είχε λάβει γνώση για το μεταφρασμένο βιβλίο. Το βιβλίο είχε εκδοθεί στην Οξφόρδη όπου ήταν παρών ο Λοκ και πρέπει να το είχε δει. Η αυξανόμενη δημοτικότητα του βιβλίου θα ήταν αδύνατον να διαφύγει από κάποιον σαν τον Λοκ. Το περιοδικό στο οποίο είχε αρχίσει να δημοσιεύει άρθρα και δοκίμια το 1686, είχε μια εκτεταμένη περίληψη του «Ο Αυτοδίδακτος Φιλόσοφος».

Ο πνευματικός και κοινωνικός δρόμος του Λοκ θα μπορούσε να είχε συναντηθεί με το «Ο Αυτοδίδακτος Φιλόσοφος» και επί Κουακέρων τον 17^ο αιώνα. Ο Τζορτζ Κιθ και ο Ρόμπερτ Μπάρκλεϊ, δύο ηγετικά στελέχη του Κουακερισμού, έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην διάδοση της φιλοσοφικής ιστρίας στους ευρωπαϊκούς πνευματικούς κύκλους. Ο Κιθ μετέφρασε το βιβλίο στα αγγλικά το 1674 από την λατινική μετάφραση του Πόκοκ με την ελπίδα η ιστορία του Χάυυ να βοηθήσει τους Χριστιανούς να κατανοήσουν την σημασία της προσωπικής εμπειρίας χωρίς την βοήθεια της Βίβλου. Ο Χάυυ αναφέρεται στην «Απολογία» του Μπάρκλεϊ ως το τέλειο παράδειγμα της «εμπειρίας του εσωτερικού φωτός χωρίς τα μέσα των Αγίων Γραφών». Μολονότι ο Λοκ είχε τις δικές του διαφορές με τους Κουάκερους, η υπεροχή του εσωτερικού φωτός της λογικής φαίνεται να είναι μια κοινή ιδέα. Γι’ αυτό τον λόγο ο Κιθ, ο Μπάρκλεϊ και άλλοι επεδίωξαν να φτιάξουν μια Κουακερική ιστορία από το παραμύθι του Ιμπν Τουφάυλ.

Ο τρόπος με τον οποίον η ιστορία του Χάυυ ερμηνεύτηκε από τους ευρωπαϊκούς φιλοσοφικούς και θεολογικούς κύκλους του 17^ου αιώνα, αντικατοπτρίζει την προσαρμοστικότητα του έργου καθώς επίσης και τις ανταγωνιστικές τάσεις της εποχής. Ο Ιμπν Τουφάυλ δεν ήταν ούτε Ντεϊστής, Κουάκερος ούτε ένας εμπειριστής τύπου Λοκ. Είναι αλήθεια ότι έχει εφοδιάσει αρκετά τους Ευρωπαίους διανοούμενους για να υπερασπιστούν τις διάφορες θέσεις τους περί λογικής και παρατήρησης. Το δικό του έργο, ωστόσο, επιδιώκει να επιβεβαιώσει ένα από τα μακροχρόνια θέματα της ισλαμικής πνευματικής παράδοσης που λέει ότι η λογική και η πίστη αλληλοσυμπληρώνονται και δεν αλληλοσυγκρούονται. Ως ένας φιλόσοφος, γιατρός και υψηλό πρόσωπο συνδεδεμένο με τον Σουφισμό, ο Ιμπν Τουφάυλ υποστηρίζει ότι η σωστή χρήση της λογικής έχοντας απαλλαχθεί από την επιθυμία και την απληστία, οδηγεί στην ανακάλυψη των φυσικών και θρησκευτικών αληθειών διότι η πηγή της ύπαρξης όλης και της γνώσης, είτε της ανθρωπότητας είτε της φύσης είναι μία και αυτή. Η ιστορία του υπογραμμίζει επίσης τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας στην επίτευξη της αλήθειας των πραγμάτων – ένα σημείο το οποίο θα μπορούσε να εξεταστεί από κυρίως φιλοσοφική ή σουφιστική άποψη. Σε κάθε περίπτωση, κάποιος που πορεύεται στο μονοπάτι της αλήθειας, οφείλει να γνωρίζει ότι αυτό είναι ένα προσωπικό ταξίδι και απαιτεί σοβαρή προετοιμασία. Δεν προκαλεί έκπληξη η διαπίστωση ότι αυτή η σκοπιά της ιστορίας του Χάαυ εξέφραζε τους Κουάκερους που έθεταν την προσωπική εμπειρία πάνω από την κληρική εξουσία.

Το κορυφαίο έργο του Ιμπν Τουφάυλ παραμένει και σήμερα σχετικό όπως και αιώνες πριν. Η μόνιμη κληρονομιά του αποτελεί μαρτυρία για το ουσιαστικό του μήνυμα ότι αυτό που κάνουμε με τα δώρα της λογικής, της πίστης, της κατανόησης και της συμπόνιας, έχει περισσότερη σημασία από οτιδήποτε άλλο.