Kun tahlili 4 qism

         Bu savolga javob bera olish uchun birinchidan prezidentlik sistemasining   yaxshi tushunilishiga ehtiyoj bordir. Bu sistemaning tushunilishi uchun, Parlamenter sistema bilan muqoyasa qilinishi  kerak va har ikki sistemaning  foyda va zararlarini ma’lum   qilish  kerak.

Bu maqolada har ikki sistemaning foyda va zararlari muqoyasa qilinadi.

Prezidentlik sistemasi, Parlamenter sistemaning ziddiga   kuchli bir ijro ehtiyojning natijasida  o’rtaga chiqmoqda.  Bu  tuzilish qattiq  kuchlar ayriligi sistemasi sifatida ham  atalmoqda. Bu shaklda atalishning ba’zi sabablari bordir. Birinchidan Jumhur ( ya’ni xalqning) boshi parlamentning ichidan chiqmasligi va xalq tomonidan saylanishidir. İkkinchidan Prezident va ijroning boshqa a’zolari parlament faoliyatlariga faol  bir shaklda ishtirokining mumkin bo’lmasligi. Uchinchidan qonun yasash va ijro kuchlari manba va mavjudiyatini davom ettirish  jihatidan bir-biridan mustaqil bo’lishidir.

Bu yuzdan bir boshli sistema prezidentlik sistemasi kuchlar ayriligi nazariyasi esa eng yaxshi shaklda amalga oshirilgan bir sistemadir. Alohida  bu sistema, qattiq  bir kuch ayriligi sistemasi  bo’lishi bilan bir qatorda, kuchlarning bir- birini tekshirish  va muvozanatga  tayangan  bir hukumat sistemasidir.       

         Shu bois Prezidentlik sistemasida ijroning kuchi, xalqga  tayangani uchun barqarorlikni  ta’min etish, kuchli bir metod tashkil etish va demokratik  bo’lish jihatidan boshqa sistemalardan ustun ko’rilmoqda Bu sistemada ijroning bir markazli bir tuzilishga ega bo’lishi sababli, noqulay va statika davlat tuzilmalari  byurokratiyaga  majburlovlarga ega parlament tizim qarshisida, dinamik xususiyatini  safarbar qilish juda oson va yechim topish qobiliyati bo’lgan bir siyosiy nizomdir.

Bunga qarshi, qonun yasash va ijro o’rtasida  inqiroz imkoniga ega bo’lishi

Hokimiyatni  shaxsiylashtirish jihatidan  kamchiliklar bo'lishi sababli zaif nuqtalari mavjud. Bundan tashqari Prezidentlik sistemasi barqarorlik jihatidan va  funktsional jihatdan ham parlamenter  sistemaga ko’ra  yana  ustundir.

Bunga qarshi, Parlamenter sistema prezidentlik sistema muqilidagi bir yaxshi jihati esa  egiluvchan bo’lishi ya’ni qutblashishga  yana oz sabab bo’lishidir.

         Tarixiy jihatidan qarab  muhokama qilinganda, oxirgi 60 yillik Respublika tarixida parlamenter sistemaning juda ko’p yomon tomoniga  guvoh bo’lganmiz. Koalitsiya hukumatlari va bularga  sabab bo’lgan barqarsizlik natijasida iqtisodiy inqirozlar va harbiy  to’ntaruvlar bu millatning esidan hech qachon  chiqmaydi.

Shu bois “ Siyosiy barqarorlik” termini siyosiy tariximizda davomli ta’kidlangan bir  tushuncha bo’lib kelgan. Aslida 2007- yilidagi o’zgarish bilan Prezidentning xalq tomonidan saylanish usulining olib kelinishi, ya’ni boshqaruv tarzini  tashkil etish jihatidan muhim bir davr nuqtasidir. Chunki  bundan keyin yuqorida zikr etilgan tasodifiy holatlar sababli, Turkiyaning  hukumat sistemasi  hayotga tatbiq etishi parlamentarizmning xususiyatdan uzoqlashgandir. Unday ki ko’plab siyosat olimiga ko’ra, Turkiyaning rejimi bu mavjud vaziyati bilan yarim prezidentlik sistemasiga zotan aylangandir.

         Prezidentlik sistemasini  Turkiya uchun yaxshi va yomon tomonlarini uzoq muhokama qilish mumkin. Hatto bu kunlarda yana ko’roq   bahs qilish kerak. Yaxshi yomon jihatini hech hisobga olmasdan turib hatto, Prezidentlik sistemasi  Turkiya uchun, har qanday bir  zidlik va muammoga sabab bo’lishi mumkin emas. Turkiya bu sistemaga, parlamenter  sistemadan juda ham tez moslashishi mumkin. 1982 Konstitutsiyasi prezidentga bergan va  prezidentlik sistemasiga  o’xshash  salohiyat,  Turkiya xalqi tomonidan  qabul qilingan  vaziyatda.

Afsuski, Prezidentlik sistemasiga ega kabi salohiyat ega prezident, Turkiyada siyosat jihatidan mas’uliyatsizdir, kuchli bir parlamenter arifmetigiga   ega  Bosh vazir  uchun ham o’xshash vaziyatlardan bahs etish mumkin. masalaga faqat bu jihatdan olib qaraganda hatto prezidentlik sistemasi yoki partiyali prezidentlik  sistemasiga o’tish ham fe’li vaziyatni, huquqiy   vaziyatga  aylantirish ma’nosiga keladi.  Ya’ni Turkiya agar prezidentlik sistemasiga o’ta olsa , hech odat qilmagan bir prezidentlik sistema emas, ko’plab  jihati bilan tatbiq etishi bilan  faol bir sistema o’zlashtirilgan bo’ladi.

 Turkiya uchun en munosib  hukumat sistemasi nimadir savolining javobi foyda va  zarari   jihatidan o’ylash mumkin. Har bir siyosatni  tanlashda  fursat va zararlar, kuchli va zaif jihatlarini diqqatga olib muhokama qilish kerak. Parlamenter sistema va prezidentlik sistemasi o’ziga xos fursatlari va zararlari bordir. Misol uchun, Prezidentlik sistemasi jihatidan parlamenter sistemasiga ko’ra yana ham ustundir. Bunga qarshi    parlamenter sistemasi  prezidentlik  sistemasi  ko’ra  bir foydasi egiluvchan bo’lishidir ya’ni qutblashishga sabab bo’lmasligi, foyda va  zarari  jihatidan

 Muqoyasa qilinganda Prezidentlik sistemasining  foydasi va zararlari shaklida bahs etish mumkin. Turkiya  ichki va tashqi siyosatda juda murakkab va shoshilinch muammolar bilan duch kelmoqda. Prezidentlik sistemasi, ichki va tashqi  siyosatda qarorlarni  yana ham tez olishiga imkon berib Turkiyaning kuchini va faoligini   mustahkam qilishi jihatidan bir zamin yaratadi.

         Hisob kitob berish va boshqa jihatlardan ham  demokratiyaga yana mos bo’lgan prezidentlik sistemasi Turkiya siyosiy tarixidagi majlis va ijroning  qarama- qarshi kelishiga va idoraning boshi berk ko’chaga kirib qolgan masalalarini  oshib o’tish va kuchlarning bir-birini tekshirish va muvozanatiga hissa qo’sha oladi.

Natijada  Prezidentlik sistemasi, Turkiya 80  yildan beri duch kelayotgan asosiy iqtisodiy va ijtimoiy va siyosiy qiyinchiliklarga yechim topish imkoniyatiga ega. Parlamenter  sistemada tobora ortib borgan muammolarning yechimida  prezidentlik sistemasiga  fursat berishiga ehtiyoj bordir. Turkiyaning   har jihatdan rivojlanishi  bunga bog’liqdir.