Kun tahili 56 – qism

TURKIYA TAShQI SIYoSATINING YANGI YO'NALISHI

Prezidenti Erdog'anning Birlashgan Millatlar Tashkilotining 78-Bosh Assambleyasidagi nutqi Turkiya tashqi siyosatining global va mintaqaviy ustuvorliklarini namoyish etdi.

Global va mintaqaviy kuch raqobati kuchayib borayotgan, global noaniqliklar turlichalashib borayotgan va Turkiyaning mintaqaviy geosiyosiy muhiti xavfsizlik inqirozlari bilan shakllanayotgan bir paytda Turkiya Erdo‘g‘on boshchiligida tashqi siyosatini qayta shakllantirishga majbur.

  SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etamiz...

Prezident Erdo'g'an 2023 yil may oyida saylovda g'alaba qozonganidan keyin tashqi siyosatda tanlagan yo'l yangi davrning qanday shakllantirilishi haqida aniq ma'lumot berdi.  Erdog'anning tashqi siyosat paradigmasining markazida Turkiyaning strategik muxtoriyatini mustahkamlash va shu tariqa "Turkiya o'qi" sifatida ifodalangan katta strategiya maqsadiga erishish yotadi.Turkiya o'qining maqsadi Turkiyani o'zgaruvchan xalqaro tizimda global aktyorga aylantirishdir. Ya’ni bu maqsad Turkiyani samarali iqtisodiy, harbiy va diplomatik kuchga aylantirib, global kuch raqobatida haqiqiy o’yinchiga aylantirish deb ta’riflash mumkin

Prezident Erdog'an tashqi siyosatda bir vaqtning o'zida ikkita maqsadga erishishi kerak.Bir tomondan, Turkiyaning ziddiyatli va raqobatbardosh geosiyosiy muhitda Turkiyaning asosiy manfaatlarini himoya qiladigan nozik diplomatiyani amalga oshirish,Boshqa tomondan, global va mintaqaviy o'zgarishlarni o'qib, Turkiyani o'zgarishlarga moslashtiradigan yangi vositalarni ishlab chiqish.Turkiya 100 yilni ortda qoldirib, o’zining ikkinchi asriga qadam qo’ygan bir paytda bu ikki maqsadga bir vaqtning o’zida erishish yangi strategik maqsad sifatida ramziy ma’noga ega.

Bu strategik maqsad Prezident Erdo'g'andan kelgusi besh yillik muddatda Turkiyaning tarkibiy o'zgarishini amalga oshirishni hamda ushbu tuzilmaviy o'zgarishlarga mos mintaqaviy va global rolni yaratishni talab qiladi.Strukturaviy o'zgarishlar qanday Turkiya degan savolga javob berishni talab qilsa, mintaqaviy va global rol qanday tashqi siyosat degan savolni tug'dirmoqda.

Yangi Konstitutsiya va yangi iqtisodiyot

Tarixan global tizimli o‘zgarishlar bilan Turkiyaning ichki tarkibiy o‘zgarishlari o‘rtasida mustahkam bog‘liqlik mavjud. Shu nuqtai nazardan, Turkiya tarixiy burilish nuqtalarida tizimli o'zgarishlarga keng qamrovli ichki o'zgarishlar bilan javob berdi.

Turkiyaning tuzilmaviy o'zgarishini amalga oshira oladigan eng muhim sohalardan biri yangi konstitutsiyaviy tashabbusdir.Chunki Turkiya hozirda 1980 yilgi harbiy to‘ntarishdan keyin to‘ntarish tashabbuskorlari tomonidan tayyorlangan konstitutsiya asosida boshqariladi, garchi o‘nlab o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lsa ham.

  1980 yilgi Konstitutsiya ham mazmunan, ham Turkiyaning dolzarb muammolarini hal etishda yetarli bo'lmagani kabi ko'plab muammolarni keltirib chiqarmoqda.  Shu nuqtada kuchli ijtimoiy va siyosiy talab borligi va Turkiyaning parlament tizimidan prezidentlik tizimiga o'tayotgani hisobga olinsa, yangi konstitutsiya strategik zarurat sifatida ko'rilmoqda.Aslini olganda, Prezident Erdog'an ham yangi konstitutsiyani tasdiqladi; U buni nafaqat yangi ijtimoiy shartnoma maqsadlari va demokratiyani chuqurlashtirish nuqtai nazaridan, balki global o'zgarishlarga mos keladigan ko'rish matni sifatida ham ko'radi:– Shunday ekan, millatimizning dunyoga va hayotga bo‘lgan qarashlari, mamlakatimiz tajribasi va maqsadlari, so‘zlashuvi, ruhi va hajmi bilan uyg‘un konstitutsiyaviy matn kerak bo‘ladi”.

Yangi konstitutsiyaviy tashabbus bilan bir qatorda Turkiyaning iqtisodiyotdagi pravoslav siyosatlariga qaytishi tashqi siyosatdan alohida ko'rib chiqilishi mumkin emas. Pandemiyadan keyin global iqtisodiy turg'unlik, Ukrainadagi urush natijasida yuzaga kelgan iqtisodiy zaifliklar,Global miqyosda iqtisodiy va texnologik raqobatning kuchayishi va Turkiya boshidan kechirayotgan iqtisodiy inqiroz Turkiyaning iqtisodiy siyosatlarida yangi rol xaritasini yaratish zaruratini keltirib chiqardi.Turkiya boshdan kechirayotgan inflyatsiya bosimidan qutulishi, jahon iqtisodiyoti bilan integratsiyalashgan raqobatbardosh iqtisodiy model yaratishi va savdo hajmini kengaytirib rivojlanishi kerak.Bunday maqsad geosiyosiy va geoiqtisodiy dinamikani bir vaqtda boshqarishni taqozo etadi. Shuning uchun hukumatning o'tmishiKelgusi haftalarda e'lon qilingan O'rta muddatli Iqtisodiy Dastur, Turkiyaning iqtisodiy zaifliklaridan xalos bo'lishini va iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish orqali jahon iqtisodiyotidagi ulushini oshirishni maqsad qilgan.

Geosiyosiy kontekst

 Yangi konstitutsiya va mustahkam iqtisodiyot siyosiy barqarorlikni yanada mustahkam poydevorlar ustiga quradi va Turkiya tashqi siyosatining geosiyosiy kontekst bilan yanada sog'lom munosabatlar o'rnatishiga imkon berishi mumkin.Bu o'rinda Turkiyaning global o'zgarishlarni qanday izohlaganiga qarash foydali bo'ladi. Prezident Erdog’an BMT Bosh Assambleyasidagi nutqida ta’kidlaganidek, global tizim keng qamrovli o’zgarishlardan o’tmoqda.Bu o'zgarishning eng muhim xususiyati buyuk kuch raqobatining qaytishidir. Garchi bu kuch raqobati AQSh va Xitoy o'rtasida kechayotgandek ko'rinsa-da, bu barcha ishtirokchilarga bevosita ta'sir qiladi va ularni o'z pozitsiyalarini qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi.  Garchi AQSh-Xitoy raqobati tizimli darajada kechayotgan bo'lsa-da, bu mintaqaviy quyi tizimlarda yangi ittifoq tizimlarining qayta shakllanishiga sabab bo'ladi.So'nggi paytlarda AUKUS, QUAD, BRICS va IMEC kabi yangi jarayonlar Turkiyadan o'zining an'anaviy munosabatlar shakllarini global tashqi siyosat yo'nalishi nuqtai nazaridan qayta ko'rib chiqishni talab qilmoqda.Global tizim dinamik bo'lgan bunday muhitda Turkiyaning faqat geosiyosiy mavqeiga e'tibor qaratgan tashqi siyosat strategiyasi bilan olg'a borish o'rniga tashqi siyosatining mintaqaviy xilma-xilligini oshirishi shart.

Ehtimol, Turkiyaning geosiyosiy kontekstining eng muhim jihati uning ziddiyatli va raqobat muhitida joylashganligidir. Ukrainada davom etayotgan urush Turkiya-Rossiya munosabatlariga bevosita ta'sir qiladi va Turkiyaning Yevropa, G'arb va NATO bilan munosabatlarini qayta shakllantiradi.Rossiya tahdidi oldida NATO doirasida birlashishga va mustahkamlanishga harakat qilayotgan Yevropa Turkiya bilan yangi aloqa o’rnatishga harakat qilar ekan, Turkiya avtonom siyosat bilan bu yangi jarayonga moslashishga harakat qilmoqda.  Suriya va Iroq kabi qo‘shni davlatlarda davom etayotgan to‘qnashuvlar va mo‘rtliklar Turkiyaning xavfsizlikni birinchi o‘ringa qo‘yishini zarurat qilmoqda.Yaqin Sharq buyuk kuchlar raqobati soyasida qayta shakllanayotgan bir paytda Turkiya Yaqin Sharq bilan munosabatlarini qaytadan loyihalashtirmoqda.Turkiyaning G20 sammitida e’lon qilingan IMEC loyihasiga javoban “Taraqqiyot yo’li” loyihasini tezlashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlari, geopolitika va geoiqtisodiy dinamikaning bir vaqtda qanday faoliyat ko’rsatayotganiga muhim misoldir.Tashqi siyosat - bu bir tomonlama jarayonlar emas, balki o'zaro o'zaro ta'sir sodir bo'ladigan strategik sohadir. Boshqacha qilib aytganda, strategiya aloqador bo'lishi kerak.Chunki tashqi siyosat bir o'yinchidan ko'ra ko'p o'yinchilarga ega murakkab sohadir. Prezident Erdog’anning BMT sammitidagi nutqi Turkiya tashqi siyosatining 360 daraja istiqbol bilan ishlab chiqilganligini va global yo’nalishga ega bo’lishini ko’rsatadi.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etdik...