Kun tahlili 54

TURKIYA-IRAQ MUNOSABATLARINDA YANGI DAVR

Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidan 22-24 avgust kunlari Iroqda muhim ziyorat qildi. Iroq terrorizmga qarshi kurash, energiya geopolitikasi, iqtisodiy aloqalar, ichki barqarorlik va mintaqa davlatlari oʻrtasidagi raqobat nuqtai nazaridan Turkiya uchun eng strategik davlatlardan biri hisoblanadi. Shuning uchun Fidanning ziyorati Prezident Rajab Toyyib Erdo’g’anning Iroqqa kutilayotgan ziyoratidan oldin juda muhim.

SETA / Xavfsizlik tadqiqotlari direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etamiz...

Biroq, ikki davlat o'rtasidagi murakkab masalalar haligacha hal qilinmagan va Prezident Erdo'g'an tashrif buyurgan taqdirda ham bu muammolarning bartaraf etish  uchun vaqt kerak bo'ladi. Bu vaziyatga ta'sir qiluvchi omillar ko'p bo'lsa-da, Iroq ichidagi dinamika juda hal qiluvchi. Sudan hukumatining mo'rt tabiati, iqtisodiyotning zaifligi, Bag'dod va Erbil o'rtasida kelishmovchiliklarning mavjudligi, PKK terror tashkilotining mavjudligi va Shimoliy Iroqdagi faoliyati, Eron kabi xorijiy o'yinchilarning buzg'unchi ta'siri. Bu Turkiya-Iroq munosabatlariga yaqindan ta'sir qiladigan ko'plab sabablar qatorida. Ma'lumki, iqlim o'zgarishi bilan bog'liq ekologik muammolar Iroqqa tobora halokatli ta'sir ko'rsatmoqda. Bu nuqtada suv masalasi Turkiya va Iroq o'rtasida hal qilinishi kutilayotgan eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.

Fidanning ziyoratida xavfsizlik va energiya masalalari birinchi o'ringa chiqqan bo'lsa-da, Fidanning Turkiya uchun ustuvor yo'nalishlaridan biri bo'lgan eng strategik masalalardan biri sunniylar o'rtasida erishilgan kelishuvning saqlanib qolishidir. Sunniylar o'rtasidagi har qanday siyosiy ziddiyat Turkiyaning Iroqdagi ustuvor yo'nalishlariga strategik xavf tug'dirishi mumkin. Bu Turkiya Iroqqa mazhab nuqtai nazaridan yondashadi degani emas. Aksincha, sunniylar oʻrtasidagi murosa Iroqdagi boshqa barcha siyosiy va harbiy jarayonlarga taʼsir oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻlgani uchun strategik vosita sifatida koʻriladi.

Iroqda (2023-yil dekabr) boʻlib oʻtadigan mahalliy saylovlar hisobga olinsa, Turkiyaning ustuvorligi yanada muhimroq boʻladi. Iroqdagi Fidanning yig'ilish trafigiga nazar tashlasak, bu ustuvorliklarni osonroq tushunish mumkin. Iroq turkmanlari bilan uchrashuv oldidan Fidan iroqlik hamkasbi Fuad Husayn, Al Sudani va Prezident Abdul Latif Rashid, shuningdek, Fath alyansi rahbari Hadi al-Amiriy va Iroq rahbari Xamis al-Xanjar bilan uchrashdi. Turkiyaning strategik ustuvorliklari faqat Iroqdagi etnik-mazhabiy siyosiy muvozanatni saqlash bilan cheklanmaydi. Shimoliy Iroqdagi aloqalar, ayniqsa Kurdiston Demokratik Partiyasi (KDP) va Kurdiston Vatanparvarlar Ittifoqi (KYB),terror tashkiloti PKKning Iroqda kuchayib borayotgan faoliyatini, PKK va shia militsiya guruhlarini nazorat qilish va zaiflashtirish. Eronning Turkiyaga qarshi hamkorlik qilayotgan shia jangarilariga ta'sirini oldini olish va Iroq va Turkiya o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash, Bular Fidanning Iroqqa tashrifi ortidagi asosiy strategik ustuvorliklardir.

Bu jarayondagi eng yorqin rivojlanish terror tashkiloti PKKga qarshi kurashdir. Turkiya uzoq vaqtdan beri PKKga qarshi strategiyasidagi oʻzgarishlar tufayli tashkilotni ichkarida  yo’q qilishga harakat qilmoqda. U Iroqda uni zaiflashtirishga va Suriyada nazorat qilishga muvaffaq bo'ldi. Turkiyaning Iroq shimolidagi strategik hududlarda harbiy mavjudligi va hudud nazoratini kuchaytirishi, PKKga qarshi uzluksiz harbiy va razvedka amaliyotlari va Anqara va Erbil o'rtasidagi yaqin hamkorlik Iroqdagi PKKni zaiflashtirdi, lekin uni yo’q qilmadi .

Bunga javoban PKK DEAShga qarshi kurash bahonasi bilan Sinjar viloyatida o‘zini o‘zgartirib, Mahmurni PKKga yollash va o‘quv lageriga aylantirdi. U Sulaymoniyadagi mahallalarni nazorat qila boshladi, PUK bilan hamkorlikni rivojlantirdi va shia jangarilari bilan hamkorlik qilib, Turkiyaga qarshi muvozanat siyosatini olib bordi. Eng muhimi, PKKning Suriyadagi bo'limi YPGni Shimoliy Iroq ustidan qonuniylashtirishga va PKKni Iroq siyosatiga qo'shib, siyosiy va harbiy chuqurligini kuchaytirishga harakat qildi.

Turkiyaning hozirgi strategiyasi PKKning o’zgaruvchan strategik va taktik yondashuviga qarshi turish, PKKni Iroq miqyosida yo’q qilish  va tashkilotning Qandilga chekinishini ta’minlashdan iborat. Shu sababdan Turkiya Iroq hukumatining PKKni terror tashkiloti sifatida tan olishini istaydi va Fidan tashrifi chog'ida ta'kidlaganidek, PKKning ortib borayotgan mavjudligini Iroqning hududiy yaxlitligi va suverenitetining buzilishi uchun xavf deb biladi.

Agar bu maqsad amalga oshsa, Iroq o'z hududida hukmron kuchga aylanadi va Turkiyaning Iroq shimolidagi harbiy ishtiroki minimallashtiriladi. Boshqa tomondan, PKKning terror tashkiloti sifatida tan olinishi Shimoliy Iroq siyosatini PKK ta'siridan qutqaradi va kurdlar o'rtasida kuchayib borayotgan ziddiyatni kamaytiradi. Shimoliy Iroq tenglamasida bu holatga erishish hozircha qiyin ko'rinsa-da, Turkiyaning vositalari mintaqadagi aktyorlarning Turkiya bilan hamkorlik qilishini strategik zaruratga aylantirmoqda. Fidanning Erbildagi diplomatik uchrashuvlari buni isbotlaydi. Turkiya va KDP o'rtasidagi davom etayotgan hamkorlik, Agar YYBK PKK bilan hamkorlik qilishda davom etsa, PKKni KDPga qarshi yanada tajovuzkor qilsa, Sulaymoniyadan Turkiyaga parvozlar qayta boshlanishi dargumon.

Ikki mamlakat uchun yana bir muhim iqtisodiy muammo - bu energiya fayli. Iroqdan Turkiyaga neft oqimi 2023-yil fevralidan toʻxtagan va Anqara bunga sabab sifatida fevral oyidagi zilzilalarni koʻrsatgan.

Bu asoslash o‘rinli ko‘rinsa-da, Bag‘dod hukumati bilan Erbil ma’muriyati o‘rtasida davom etayotgan kelishmovchilik va Iroqning Turkiyaga qarshi Xalqaro arbitraj sudiga da’vo arizasi bilan murojaat qilib, tovon puli jazosiga hukm qilinishi ham muammo tug‘dirmoqda desak xato bo‘lmaydi. Turkiya uchun. Bag’dod ma’muriyatining Turkiyaga qarshi davom etgan da’vosi e’tiborga olinsa, neftning ahamiyatini yanada chuqurroq tushunish mumkin. Fevral oyidan beri neft quvurining yopilishi Iroqqa milliardlab dollar zarar keltirgan bo'lsa-da, Turkiya bilan muammoni hal etmaslik jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Fidanning Iroq ziyorati ijobiy natija bersa, Erdog'anning tashrifi uchun mustahkam poydevor qo'yiladi va Turkiya-Iroq munosabatlari doirasida strategik hamkorlikka yo'l ochadi.

  Turkiyaning mintaqaviy ta'siri qayta tiklanishi mumkin, bu ta'sirni kuchaytirishda Iroq strategik rol o'ynaydi.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etdik...