Kun tahlili-52

Turkiya va Suriya uzoq vaqtdan beri o'zaro munosabatlarini qayta shakllantirish maqsadida muzokaralar olib bormoqda. Nihoyat, aprel oyida Moskvada ikki davlat hamda Rossiya va Eron tashqi ishlar vazirlari ishtirokida diplomatik uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Ammo aprel oyidan buyon bu muzokaralarning borishi tobora noaniq bo'lib bormoqda. Bu noaniqlik Suriyadagi mojaroning murakkab tabiati, tashqi ishtirokchilarning turli ustuvorliklari, Asad rejimining strategik jihatdan noaniq xatti-harakatlari va Suriya davlatining salohiyati yo‘qligi bilan shakllangan. Turkiya va Suriya oʻrtasidagi muzokaralarning asl maqsadlariga yetishini qiyinlashtirgan boshqa dinamikalar ham bor. 

Avvalo, Turkiya va Suriya o'rtasida davom etayotgan jarayonni "normallashuv" deb ta'riflash ikki asosiy sababga ko'ra ham noto'g'ri, ham haddan tashqari optimistikdir. Birinchi masala Suriyaning xalqaro miqyosda tan olingan, chegaradosh va Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo davlat sifatidagi pozitsiyasiga taalluqlidir. Biroq, haqiqiy normallashuv Suriya suvereniteti, hududiy yaxlitligi va siyosiy uyg'unligi uchun uchta shartning bajarilishini talab qiladi. Hozirda bu shartlarning hech biri bajarilmagan. Asad rejimi o'z hududi ustidan to'liq hokimiyatga ega emas, mamlakat hududiy yaxlitligidan mahrum va siyosiy birlik yo'q. Ayniqsa, Suriya davlatida o‘z maqsadlariga mustaqil ravishda erishish uchun real imkoniyatlar yetishmaydi. Bu masala, shuningdek, arablararo normallashtirish harakatlari, jumladan Asad rejimi bilan ham bog'liq.

Ikkinchi qiyinchilik joriy sharoitlar va kerakli natijalar o'rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqadi. Turkiya-Suriya muzokaralarining asosiy mavzularidan biri terrorizmga qarshi kurash bo'lib, Adana konsensusi oxirgi yillarda bu mavzuda asosiy hujjat sifatida tez-tez tilga olinmoqda.

Biroq Turkiya va Suriya rejimi o'rtasida PKK/YPG kabi terror tashkilotlariga qarshi kurashda yangi hamkorlik yondashuvining o'rnatilishi noaniqligicha qolmoqda. Siyosat o'zgarishi uchun Turkiya yoki rejim YPGga nisbatan pozitsiyasini sezilarli darajada o'zgartirishi kerak. Turkiya Suriyadagi PKKga qarshi o'z pozitsiyasida qat'iy ko'rinadi va oxir-oqibat YPGni zararsizlantirish va Suriya shimoli-sharqidagi siyosiy ishtirokini zaiflashtirishni maqsad qilgan. Shu nuqtada, bir nechta potentsial strategiyalar paydo bo'ladi, ularning barchasi faqat qisqa muddatli echimlarni taklif qiladi.

Birinchidan, rejim Turkiyaning chegara hududlaridagi PKK mavjudligini bartaraf qilishi va PKK/YPGni Manbij va Tel Rifat kabi hududlardan olib tashlashi mumkin. Biroq, PKKning rejimdan hozirgi vaqtda ham qobiliyatsiz, ham qasddan bo'lmagan majburlash choralarini ko'rishni talab qilib, ixtiyoriy ravishda bo'ysunishi dargumon. Shu bilan bir qatorda Turkiya Suriya Milliy Armiyasi bilan birgalikda PKK/YPGga qarshi cheklangan harbiy operatsiya o’tkazib, rejimning tashkilotga qarshi qo’lini kuchaytira oladi. Biroq YPG va AQSh o'rtasida davom etayotgan hamkorlik tufayli yuzaga kelgan qiyinchilik Suriya bilan muzokaralarda murakkab muammo tug'dirmoqda. Shu bois, terrorizm kabi masalalarning ustuvorligidagi tafovutlar muzokaralarda muvaffaqiyat qozonmaganining asosiy harakatlantiruvchi omilidir. 

Xuddi shunday, qochqinlarning vataniga qaytishi masalasi u yerdagi vaziyat va kerakli yechim o'rtasidagi tafovutni ko'rsatmoqda. Turkiyaning harbiy ishtiroki va Suriya Muvaqqat hukumati va Suriya Milliy Armiyasi nazorati ostidagi hududlarda manevrni osonlashtiradigan mahalliy boshqaruv modellarining o'rnatilishi haqidagi xabarlar umid uyg'otadi.. Biroq, bu afzalliklarga qaramay, qochqinlarning, xususan, rejim nazorati ostidagi hududlarga qaytishi bilan bog'liq qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Yaqinda bu hududlarga qaytib kelganlar tushkunlikka tushish holatiga duch kelishdi. Rejim bilan Livan va Iordaniya o'rtasidagi muloqot davom etgan bo'lsa-da, bu mamlakatlardan olingan daromadlar minimal bo'lib qoldi. Mojarolar tufayli vayron boʻlgan, rejim qaytib kelganlarni “sotqin” deb biladigan, infratuzilma vayron boʻlgan, iqtisodiy salohiyati cheklangan hududlarga qaytish juda qiyin ish. Bitimning izchil va keng qamrovli yo‘l xaritasisiz amalga oshirilishi qochqinlar duch keladigan qiyinchiliklarni yanada kuchaytirishi mumkin. Shu sababli, qochqinlarning qaytishi uchun xavfsiz hududlarni kengaytirish va mahalliy hokimiyatlarni kuchaytirish ko'proq mos keladi. 

Yana bir muhim tashvish Suriya muxolifatining Turkiya-Suriya muzokaralaridagi roliga oid noaniqlikdir. Asad boshqaruvi tomonidan tinchlik uchun ilgari surilgan shartlarni qabul qilish, harbiy va siyosiy tuzilmalaridan voz kechib, rejim bilan muzokara qila olmagan Suriya muxolifati uchun taslim bo’lish demakdir. Turkiya bunday stsenariyni qabul qilmaydi. Xulosa qilib aytganda, Jeneva muzokaralari uch yildan ortiq vaqtdan beri to‘xtab qolgan va rejim to‘xtab qolish taktikasiga amal qilgan bir sharoitda muxolifat va rejim o‘rtasida yangi aloqa nuqtalarini o‘rnatish katta qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Idlibdagi hozirgi vaziyatni hisobga olsak, vaziyat yanada murakkablashadi. 

Kelishuv muzokaralarini tavsiflovchi noaniqliklar hisobga olinsa, Turkiya uchun bir qator xavflar yuzaga keladi. Mavjud vaziyatni saqlab qolish va YPGning Suriya shimoli-sharqida kuchayishi Turkiya uchun strategik tahdidga aylanishi mumkin. Suriya rejimi muzokaralardan mojaroni strategik jihatdan uzaytirish uchun foydalanishi xavfi ham mavjud. Qolaversa, Eronning Suriyadagi ishtirokini chuqurlashtirish va mamlakatni demografik jihatdan o‘zgartirishga qaratilgan harakatlari Turkiya uchun qo‘shimcha muammo tug‘dirmoqda. Turk qochqinlarining muhim qismi Halabdan kelganligi sababli, qochqinlarning qaytishi Eron va Suriya rejimi tomonidan bloklanadi va bu Turkiyaning oʻrta muddatli strategik muhitini yanada murakkablashtiradi. 

Fuqarolar urushlari haqidagi adabiyotlar shuni ko'rsatadiki, bu mojarolar odatda kamida 15 yil davom etadi va takrorlanish ehtimoli 50 foizni tashkil qiladi. Agar bu nazariyani qo‘llasak, Suriya urushi yana kamida uch yil davom etadiganga o‘xshaydi. Suriyadagi fuqarolar urushidagi mahalliy, mintaqaviy va xalqaro dinamikaning murakkab  ta'sirini hisobga olsak, urush kamida yana 15 yil davom etishini tasavvur qilish mumkin. 

Anqara Turkiya-Suriya muzokaralarida cheklovlar borligini va yerdagi voqeliklar oʻzgarayotganini tan olishi kerak, bu esa pirovardida Suriyadagi mojaroning mohiyatini va yechim shaklini oʻzgartiradi.