Umumbashariy nuqtai nazar 17-qism

Turkiyada, 2018- yili 24 –Iyul kuni, tarxida ilk marta 32. umumiy va birinchi Prezidentlik saylovi o’tgaziladi.

Turkiyadagi ilk umumiy saylov Usmoniy davlati davrida, 1876- yili bo’lib o’tgan. Bunlar 1878, 1908, 1912, 1914 va 1919- yili saylovlar bo’lgan edi. U davrlar 6 marta saylov o’tkazilgan. Jumhuriyat davrida esa, yakka partiya hukumronligi ham bo’lib, 25 marta umumiy saylov o’tkazildi. Yakka partiya davrida, 1923, 1927, 1931, 1935, 1939 va 1943-yillari bo’lib  6 marta saylov o’tkazilgan. Ko’p partiyali tizimga o’tilgan 1946- yilidan beri jami 19 marta saylov bo’lib o’tgan. 2018-yili 24-Iyul kuni 20 marta saylov bo’ladi.

Anqara Yildirim Beyazit universiteti siyosat bilimlari fakultetining dekani Prof. Dr. Kudret Bulbulning mavzuga doir mulohazalari bilan tanishtiramiz.

Turkiyada ilk saylovlar bo’lgan 1876-yildan keyin, so’ngi umumiy saylovlar bo’ladigan 2018- yil 24-Iyul kuni, 142 yil mobaynida, 32 marta umumiy saylov o’tkazilgan bo’ladi. Qolaversa to’ntaruvlar uyushtirilgan paylar saylovlar bo’lmagani ham bahs mavzusi.

Farqli davarlarda saylovlar

Albatta har bir saylov  yohud saylov  davrining o’ziga xos xususiyati mavjud. Usmoniy davrida o’tkazilgan saylovlar, saltanat kabi an’analar, xalifalik va shayxul islomlik kabi diniy tashkilotlar davrida o’tga. Turkiya, demokratiyaga xalifalik va shayxul islomlik davrida o’tgani uchun Turkiyada Islom va demokratiyaning bir biriga mos bo’lib bo’lmagani muhokama qilinmagandir.

1923-1943 yillar bo’lgan saylovlar yakka partiya hukumronligida o’tkazilgan. Bu davrlar, muxolif partiyalarga  ruxsat berilmasa ham, saylovlarni davom ettirish, Usmoniy davri boshlatilgan saylov  an’anasini yoddan chiqarmaslik, G’arb fashizmga va natsizmga tomon burilgan bir davrda hattoki saylovlarni davom ettishi ma’nodor.

Turkiyada 1946-yili ko’p partiyali saylov jarayoni qayta boshlagandir. 1876-1943 yillari orasida saylovlar ikki bosqichli, 1946- yildan bugungacha bo'lgan saylovlar bir bosqichli saylovlar bo’lgandir. Ushbu tizimda, saylovchilar, ikkinchi saylovchilarni, ikkinchi saylovchilar esa deputatlarni saylagan. Ikki bosqichli tizim aslida umumiy ovozlarga to’liq ishonchning  bo’lmaganini  ifoda  etadi.

2018-yili 24- Iyul kuni Turkiyada umumiy saylovlar bilan birga birinchi marta Prezidentlik saylovi ham o’tkaziladi. 1876- yildan bugungacha hukumat saylov bilan vazifaga olgan Majlisdan tuzilar ekan birinchi marta deutatlar bilan hukumat tuzadigan bo’lgan, davlat  rahbari alohida alohida  saylanadi. Turkiyada Prezidentlik hukumat tizimi nima uchun kerakli bo’lganiga kelsak, 2017-yilgi referendumdan avval “Faol, Barqaror va Kuchli bir Turkiya uchun Prezidentlik Tizimi” deb yozgan kitobmga nazar solishingiz mumkin.

Saylovlarning ma’nosi

Demokratiya, kuchini boshqaruvdan emas, haqqoniyatdan oladi. O’tmishda siyosiy tizimlarning farqli turlari bahs mavzusi bo’lgan. Hozirgi kunda ham demokratiya siyosiy tizimni qonuniylashtirgan balki yagona yo’ldir. Shuning uchun saylovlar bilan siyosiy  tizimning, boshqarilganlar tomonidan qonuniy deb qabul qilinishi, davlat-millat hamkorligi jihatidam juda muhim va ma’noli. Saylovlar bilan millati tomonidan qo’llab-quvvatlangan siyosiy  tizimlar har  tomonlama kuchli bo’ladi. Ijtimoiy nuqtai nazardan qonuniyligi bo’lmagan tizimlar tezkari yo’l olishi muqarar. Bunday tizimlar bosim, inson haqlari va erkinligini poymol qilish, o’z  xalqidan kuch olmagani uchun tashqariga qarshi zayif bo’ladi. Shuning uchun o’z jamiyatiga qarshi global aktyorlardan yordam oladigan ahvolga keladi.

Demokratiya va tarqiyotga nazar solganda, siyosiy tizimda joy olgan jamiyatlarda qabul qilinib  qilinmasligining  qanchalik muhim bo’lganini anglash oson. Hozirgi kunda dunyoda eng rivojlangan, farovonlik o’rnatilgan davlatlar demokratik mamlakatlardir. Inqiroz to’la davlatlar esa, anti demokratik mamlakatlardir. Bu nuqtai nazardan qaraganda bir davlatda tinchlik, huzur va barqarorlik manbai, iqtisodiy taraqiyot emas, demokratiya, ko’pchilikka  yatangan tizim, erkinlik tamoyillariga ega bo’lib bo’lmasligidan kelib chiqadi. Chunki iqtisodiy rivojlanish faqat bu qadriyatlar bilan amalga oshadi. Tinchlik va farovonlik bo’lmagan joylarda rivojlanish ham bahs mavzusi bo’lmaydi.

Demokratiya, erkinlik, ko’ tomonli iqtisodiy rivojlanishga namuna Turkiyada 2000- yillardan keyin olib borilgan siyosatdir. 28-Fevral tontaruvi va undan keyin tatbiq etilgan siyosiy  bosimlar natijasida Turkiyada fard boshiga to’g’ri kelgan daromad 2000 dollargacha tushgan edi. 2000- yilidan keyin, yana erkin, demokratik va ko’p tomonli siyosat izlanishi natijasida Turkiyada fard boshiga tushgan daromat 10000 dollani ham o’tdi.

Tukiyadagi ilk saylovning 1876-yili o’tkazilganiga ko’ra, Turkiyaning demokratik tarixi eski bo’lgani oshikor. Bu 142 yil bo’yicha farqli tizimlar bo’lsa ham, Turkiya demokratiya yo’liga intilishga davom etgandir. O’tmishga qaraganda, antidemokratik hodisalar jihatidan bir Nemis natsizmi yohud Italiya fashizmining bir diktatorlikka aylangani ko’rinadi. 2000- yilidan keyin demokratiya va erkinlik yuqori bosqichga ko’tarilgandir. Germaniya, Avstriya va Niderlandiyaning bugun ham o’lkalarida Turkiyali saylovchilarning  ovoz  berish uchun ifoda  va yig’ilish haqiga hurmat ko’rsatgan, siyosiy haqlarini poymol qilganini o’ylaganimizda Turkiyadagi rivojlanish va demokratiya tajribasi boshqa davlatlarga yo’l ko’rsatadigan xususiyatdadir. Maroq etganlar, 142 yillik tajribasi, saylovlarning qonun nazoratida o’tkazilishi, siyosiy partiyalarning  faol ishtirok  etishi va istagan hammaning kuzatishiga ochiq bo’lgani uchun balki dunyodagi eng ishonchli saylovlar o’tkazilgan Turkiyadagi saylovlarni yaqindan kuzatib borishlari mumkin.

Anqara Yildirim Beyazit universiteti siyosat bilimlari fakultetining dekani Prof. Dr. Kudret Bulbulning mavzuga doir mulohazalarini taqdim ettik.