Teopolitikdan Gepoltikga:ISHİD G’arbning aralashuv va Turkiya

Teopolitikdan Gepoltikga:ISHİD G’arbning aralashuv va Turkiya
Islom olami yangidan jiddiy bir urush bilan qarama- qarshidir. Suriya va Iroqda bir lahzada paydo bo’lgan va ajoyib shaklda duch kelgan har harbiy kuchni mag’lub etib bir lahzada Musulmon olamining an’anaviy sunniy markazilari hisoblangan Iroq va Suriyada 25 million aholilik bir mintaqani tekshira oladigan hali hozirda bir kuchga aylangan ISHİD haqiqati, yana bir bor AQShni mintaqaga olib keldi. Barcha siyosiy e’tiborini urushga va tinchlikparvarga bag’ishlagan bir Amrikan prezidenti yangidan Iroqda urush boshlatdi. Ota Bush davri I- Iroq ( Ko’rfoz) Urushi (1991), O’g’il Bush II- Iroq Urusahi (2003) va hozir esa Demokrat bir prezident bo’lgan Obama, III- Iroq Urushi (2014). Bularni kuzatib borgan bizlar guyo voqealar yangidan takrorlamoqda deb o’ylaymiz . Unday bo’lsa ushbu takrorning sababi nima? G’arbning madanilashtirish missiyasining bir ro’limi, mintaqaning geopolitik jozibadorligi, yo’qsa teopolitik maqsadlarmi Yaqin Sharqni bir asrdir davomli ravishda bir urush maydoniga aylantirmoqdalar? Turkiyaning bu jarayonda qanday bir ro’li bor?
G’arbning Tushunchasi O’zgarmadi
Birinchidan boshlaylik. G’arb olamida sodir bo’lgan moliyaviyi inqirozlarga va iqtisodiy- siyosiy ravishda boybergan kuchiga qaramasdan, hali ham dunyoda zamonaviy ilm, texnologik yangilijk, kritik sektordagi mahsulot ishlab chiqarish qobiliyati tashkilotlangan kuchi bilan dunyo siyosatini tekishirish ustunligini davom ettirmoqda.
Yuksalgan kuchlar Xitoy, Hindiston, Breziliya va Turkiya kabi o’lkalar yuqorida zikr etilgan sohalarda hali ham g’arb bilan raqobat etadigan vaziyatda emas. Rossiya kabi ham sobiq statusdagi kuchi hamda rivojlangan kuch hisoblansa ham boyligi ko’proq tabiiy gaz va neftga bog’liqdir. Koinot texnologiyasi va atom qurollari bularning tashqarisidadir, Rossiya dunyo bilan raqobat etadigan ilgari texnologiyaga tayangan bir bir sanoat sektori yo’qdir.
Shu bois g’arb o’lkalari hali ham o’z madaniyatini ustun qo’ymoqda va ilmiy ma’noda va siyosatda “haqiqatning yagona namoyandasi” da’volaridan vozkechgan emaslar.
Boshqa bir ifoda bilan g’arb o’zini bir va yagona ustun madaniyat, dunyoning qolgan qismi esa madaniy va zamonaviylashtirilishi kerak bo’lgan jamiyatlar sifatida ko’rmoqdalar.
Ayniqsa AQShning o’ta millatchilari neo- conlar jihatidan dunyoga qaraganda, ular hanuz ham Sovuq urushda g’alaba qozonish mastligidadir.
11- sentabr ular jihatidan bir fursat sifatida ko’rildi. Agar ıroq va Afg’onistonda yutuqsiz bo’lgan bo’lsalar ham uning sababini harbiy, texnologik va siyosiy kuchlardan yetarli darajada foydalanmaganligiga ishonmoqdalar. Misol uchun Iroq va Suriya hozirda ISHİDning qo’lida bir o’yinchoq bo’lishi va hatto ISHİDning kuchlanishini Demokrat Prezident Obamaning Iroqdan askarlarini keraksiz ravishda vaqatidan oldin olib chiq ketishidan yuza chiqmoqda deb da’vo qilmoqdalar . Shu bois kuchini yo’qotgan

Bir imperiyaning namoyandalari ekanini qabul etish o’riniga, o’zlari xayol etgan kurraviy kuch va isyon qilgan kuchlarga, ideologiyalarga qarshi yangi strategiyalar rivojlantirib berahmona kurashni mudofaa qilmoqdalar.
ISHİD Geopplitik Senariyning Bir Parchasidir.
To’g’risi AQSh hozirda, Usmoniyning oxirigi davridagidek inqirozga yuz tutish jarayonini yaxshi boshqarish uchun strategiyalar tayyorlab, “ davlati abadiy muddat” qilish strategiyalari bilan bellashmoqda. Xulosa qilganda Obama birinchisini, Respublikachilar va neo- conlar esa ikkinchini namoyandalik qilmoqda.Obama urush boshlatish va kuch ishlatishga qarshi bu qadar istaksiz bo’lishining tamal sababi budir.
Faqat ayni zamonda istaksiz bo’lsa ham ISHİDga qarshi ko’ngillilar koalitsiyasi tuzib havo bombardimaniga rahbarlik qilishi esa Amerikan o’ngchi muxolifati, Amerikan kuchini va manfaatlarini yetarli darajada himoya qila olmadi tanqidlarini bartaraf uchudir.
Har zamon tahlikadan tortingan bir rahbar bo’lgan Obama, bu safar Ukraina tufayli Rossiya kabi buyuk bir kuch bilan qarama- qarshi bo’lishdan tortinib, ISHİD kabi dunyodagi barcha muhim o’lkalar ( va buning bilan birgalikda Rossiya, Eron va Suriya rejimi) bezovta bo’lgan bir tashkilot bilan urushni tanlagan kabi ko’rinadi. İzoh etilgan rag’batlash siyosati yana aynidir: Mushtarak madaniyatimizni varvarlarga qarshi himoya qilish. Qadimdan sharqga safar qilish uchun Quddusni qutqarish mavzui bahs mavzusi edi. Faqat asl maqsadlari sharqning boyliklarini nazorat qilish. Hali hazir ham farqli emas. Ko’rilgan maqsad varvar terror bilan kurash, asl maqsad esa jeopolitik manfaatlarini himoya qilish. ISHİD, avvaldan beri jeopolitik bir mavzudir. Tashkilotning harakatlari kimga xizmat qilgani afsuski tortishilmaydi.kimsa ana shu savollarning javobini maroq etmaydi: Yaqin Sharqda paydo bo’lgan har tashkilotning asosiy maqsadlarining boshida Isroil va Falastin mavzulari o’rin olar ekan, ushbu yangi tashkilot nima uchun G’aza urushida hatto munosabat bildirmadi? Musul ishg’olidan keyin tashkilot janubga qarab Bag’dodga ketishi kerak ekan, nima uchun birdaniga shimolga qarab Kurt mintaqasiga hujum qildi? ISHİD, Suriyada nima uchun Asad rejimiga qarshi emas, Erkin Suriya Qo’shini va Shimoldagi PYD nazoratidagi hududga hujum qilmoqda? Maqsadlari faqatgina neft manbalarini tekshirishmidir, yo’qsa minatqadagi barcha aktyorlarni AQSh yordamiga muhtoj qilishmi? Diktator Asad ba’zan ximiyaviy qurollar, ba’an barrel bombalari va ba’zan ochlik yo’llari bilan vahshiyona qilgan qatliomlari yetarli darajada varvarlik emasmi?. Unday bo’lsa ushbu voqealarning sababini chuqur muhokama qilish kerak.
O’yin Buzgan o’lka Turkiya
Turkiya aqlli bir strategiya ta’qib etmoqda. G’arbning o’yin hilalarini yechib dunyoga fosh etib anglatmoqda. Hamda faoliyatga o’tib unlarning strategiyalarini bartaraf etmoqda.1990- yillarning geopolitikasi Madaniyatlar to’qnoshuvi edi. Turkiya bunga qarshi Madaniyatlar İttifoqi loyihasini hayotga tatbiq etdi. Adolat Partiyasi ifodalarida va tashqi siyosatida Yevropa İttifoqi a’zoligiga birinchi o’rinda e’tibor berib, Yevropaning barcha niyatlarini puchga chiqardi.

Yevropa o’lkalarini, “ Yevropa İttifoqi G’arb madaniyatini rivojlantirgan olamshumul asoslar ustida inshoo etilgan mushtarak bir huquq birligi loyihasi, da’vosini isbot etishga majburladi. Ayni siyosatni Arab Bahori jarayonida ham Suriya tangligida ham ko’rsatib insonparvarlik uslubi bilan Misrning to’ntarish mavzuida ham butun dunyoga demokratik asoslarga bog’liq ekanini ko’rsatib, so’zda madaniy va demokratik dunyoning ziddiyartini va to’g’ri kelmaydigan uslublarini ko’rsatdi.
Hozirgi senariy shudir: G’arb: Madaniyat to’qnoshuvi dialekti natijasida o’z jamiyatiga zarar berganini farq etdi. Buni G’arb va ayniqsa AQSh, 11- sentabr tragediyasidan juda ko’p narsalar o’gandilar va Islom olamidagi geopolitik manfaatlarini himoy qilish uchun yangi bir strategiyani izoh etdilar. Yangi strategiyaning nomi” madaniyat ichi to’qnoshuv va tanglikga tayangan nazorat strategiyasidir.” Bu yerdagi maqsadi, Islom madaniyatining o’z ichidagi zaifliklarini aniqlash va bu farqliliklarni gichgichlash va to’qnoshuvlarni avjlantirish yo’li bilan Musulmonlarni o’z madaniyatiga bo’lgan ishonchini yo’qotish va G’arbning nazoratini qabul ettirish. Oxirgi bir necha yildir Islom olamida bu senariyga katta e’tibor berilmoqda. “Islomga qarshi Islom” siyosati ham deyilgan ushbu tanglik strategiyasi, tarixiy asoslari bo’lgan mazhab( Shia va Ahli Sunnat ) tortishuvlari bo’lib, neo- Salfilik va Tasavvufiy tushuncha, Islomiy Jamiyatlar, zamonaviylashgan diniy tushunchalar orasidagi farqliliklarni avjlantirib, to’qnoshuvga olib borish asosiy maqsadlari. O’lkamizda oxirgi bir yilda sodir bo’lgan jamoat-hukumat tortishuvlari ham bu doirada muhokama qilish kerak. Al Qoidaning farqli bir tarmog’i bo’lgan ISHİD Iroq va Suriyada avval qasdi ilgarilashlari ta’min etildi, hozir esa insoniyatni qutqarish nomidan anti- ISHİD koalitsiya tashkil etishning asosiy sababi budir. Qancha ko’p qon oqsa, strategiya u qadar yutuqli bo’ladi.
Bu nuqtada Turkiyaning uslubi juda kritik va G’arbning ushbu o’yinini buzishni bajargandir. Mavzuga e’tibor berilganda, avvaldan beri Turkiya bir shalda Suriyadagi to’qnoshuvlarga aralashtirish edi. Maqsad Turkiyani Shia- Sunni zidiyatida taraf holiga keltirish va uzoq yillar davom etadigan natijasiz bir to’qnoshuvga qo’shish edi Turkiya borgan sari aniqlashgan ushbu strategiyani aqli bilan anglab ushbu senariyani oldindan ko’rgan va harbiy samolyotining urib tushirilishiga, 1,5 million qochqinni vataniga qabul qilish va G’arb mediasining barcha gich –gich-gichlashlariga qarshi sabr bilan Suriyaga bostirib kirishga qarshi chidadi.Taki, G’arb ISHİDga qarshi urush boshlatishigacha. Endi ISİD bilan kurash rejlanganining zidiga, Islom olami o’rtasida bir kurashdan ziyod , “barcha inosniyat nomiga “bir kurashga aylangan. Turkiya G’arbning boshlatgan ushbu kurashidagi o’rinini olgan vaziyatda. Turkiya Oliy Millat Majlisi Turkiyaning chetelga qo’shin chiqarish salohiyati berishi, mazmun va vaqt tanlashi siyosiy jihatdan juda muhimndir. Turkiyaning ro’li mintaqadagi tanglikni avjlantirish emas . Hozir yangi tashkil topgan koalitsiyada o’rin olgan Turkiya, dunyoga maqsadi faqatgina ISHİD bilan chegarali bo’lmaslikni, asl maqsad birinchidan Suriya bo’lib mintaqada ISHİD kabi patolojik tashkilotlarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan barqarorsizlik sharoitining bartaraf etilishini qat’iylik bilan anglatishga davom etishi kerak.
Manba: Strategik Tushucha İnstituti.