sudan kirizisining sewebliri we mumkin bolghan netijiliri

sudan kirizisining sewebliri we mumkin bolghan netijiliri

küntertip we analiz (34)

(murat yéshil tash)

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide, siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «sudan krizisining sewebliri we mumkin bolghan netijiliri» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

sudanda yüz bergen bu qétimqi toqunushlar dölettiki siyasiy kirizisning kücheygen halda dawamlishiwatqanliqini körsitip berdi. 2023-yili 14- apréda, sudan armiyesi téz süretlik yardemchi qisim qomandanliq ishtabigha bésip kirdi. hazir «sudan jumhuriyiti armiyesidin bashqa yene, hemedtigha qarashliq qisimlar oxshimighan ikki herbiy qurulmini teshkil qildi» deydighan qarash hökümranliq orunda turmaqta. burhan emdilikte hemedtining qoshunlirini ajizlashturushqa tirishmaqta, emma bekla kéchikip qalghandek qilidu. sudandiki siyasiy kirizisqa qatnashqan tereplerning arisida xelq hökümiti, herbiy hakimiyet, siyasiy partiyeler we ammiwi teshkilatlarmu bar. sodandiki mesililerning asasliq sewebi iqtisadiy kirizis, chiriklik, ijtimaiy adaletsizlik, démokratiyelishish musapisidiki qalaymiqanchiliq, irqiy we diniy toqunush qatarliq amillar hésablinidu.

nöwettiki toqunush sudandiki siyasiy kirizisni éghirlashturup, dölette muqimsizliq peyda qilishi mumkin. bolupmu sudan tézsüretlik yardemchi qoshunning rehbiri bolush süpiti bilen, hemedti sudanda herbiy küchi küchlük kishi bolup, uning bilen burhan otturisidiki jiddiylikning herbiy toqunushqa aylinishi we döletni ichki urushqa sörep kirishi mumkin. buningdin bashqa yene, bu jiddiychilik sudanning mesilini siyasiy yol bilen hel qilish basquchigha selebiy tesir körsitip, dölettiki siyasiy kirizisni téximu chongqurlashturushi mumkin. hemde yene, sudanning géopolitikiliq orni bolupmu qoshna döletlerning sudandiki siyasiy kirizisqa arilishishini keltürüp chiqirishimu mumkin. bundaq bolghanda sudan kirizisini chongqurlashturup, dölet we rayonni téximu murekkepleshtürüwitishi éniq.‎

derweqe, misir nil deryasidiki sudanning menbelirini kontirol qilishtiki endishesini peseytish we sudandiki siyasiy muqimsizliqning misirning bixeterlikige tesir körsitish éhtimalliqigha qarshi arilishishi mumkin. chünki sudan nil deryasida roziér , sénnar we mérow qatarliq tosmilarni yasidi. sudanning su éléktr énérgiyesi ishlepchiqirishida muhim rol oynaydighan we sudanning déhqanchiliq sahesini sughuridighan bu tosmilar sudanning su bayliqini bashqurushi jehettin intayin muhim ehmyietke ige.  ‎

ikkinchidin, sudanning sherqiy shimaligha jaylashqan éfiyopiyening tigray rayonidiki toqunushlar sewebidin sudan bilen éfiyopiye otturisida menpeet toqunushi yüz bermekte. üchinchidin, sudan bilen jenubiy sudan otturisida dawamlishiwatqan siyasiy kirizis. bu uqushmasliqlarning hel qilinishigha selbiy tesir körsitishi turghanla gep. shunglashqa, jenubiy sudanmu sudandiki siyasiy kirizisqa arilishishi mumkin.

rayon sirtidiki küchler nuqtisdin ereb birleshme xelipiliki we seudi erebistanning sudandiki bezi guruppilar bilen qoyuq munasiwiti barliqi bildürülmekte. bu wejidin sudandiki kirizis bu döletlerningmu menpeetige tesir körsitip, ularning sudan kirizisigha bekrek arilishishini keltürüp chiqirishi mumkin. bulardin bashqa yene, afriqa birleshmisi, ereb ittipaqi, ereb döletliri ittipaqi we bashqa rayon teshkilatlirimu sudandiki kirizisni hel qilishqa  arilishishi mumkin. lékin bu, barliq arilishishlarning sudanning igilik hoquqigha hörmet qilidighan we sudan xelqining menpeetige uyghun kélidighan tinch usulda élip bérilishi tolimu muhim.

bu wejidin, sudan hakimiyiti ichidiki jiddiychilikni hel qilish üchün her qaysi tereplerning diyalog we yarishish arqiliq hemkarlishishi, döletning muqimliqini emelge ashurush üchün  intayin muhim. buningdin bashqa yene, sudandiki pirqilerni öz ichige alidighan bir siyasiy jeryanni bashlash we qollash lazim. sudandiki toqunushlarning sudanning muqimliqigha tehdit séliwatqanliqi éniq. emma, bu kirizisni hel qilish üchün estayidil siyasiy irade we muzakire musapisi telep qilinidu. eksiche bolghanda, sudan liwiyege oxshash qalaymiqanchiliqqa pétip qélishi mumkin. ‎

sudanning yene misir, jenubiy sudan we éfiyopiye qatarliq qoshniliri bilenmu mesililiri mewjut. rayondiki jiddiychilikning küchiyishi sudanning kelgüsige nisbeten zor tehdit élip kelmekte.‎

xelqara jemiyet sudanni qollap, toqunushni axirlashturush üchün tirishishi kérek. lékin sudandiki iqtisadiy kirizisqimu sel qarashqa bolmaydu. bu kirizis dölettiki siyasiy kirizisni chongqurlashturup, hel qilish musapisini murekkepleshtürmekte. sudanning kelgüsige ümid bolush tes bolsimu, tinch hel qilish charisigha bolghan ümidtin waz kechmeslik lazim.