türkiye – qirghizistan munasiwetliri

türkiye awazi radiyosi: ottura asiya rayonining halqiliq döletliridin biri bolghan qirghizistan jumhuriyiti bilen türkiye jumhuriyiti otturisidiki diplomatik munasiwetler her sadede künséri tereqqiy qilmaqta.

türkiye 1991 – yili 16 – dékabir küni qirghizistan jumhuriyitining musteqilliqini étirap qilghan tunji dölet boldi. ikki dölet otturisida 1992 – yili 29 – yanwar küni diplomatik munasiwet ornitildi. 1992 – yili hem bishkek hem enqere bash elchixaniliri échildi.

türkiye bilen qirghizistan otturisidiki munasiwetler nöwette istiratégiyelik hemrahliq sewiyesige yetti. ikki dölet otturisidiki munasiwetler, siyasiy, iqtisadiy, soda, herbiy, medeniyet, maarip, saghlamliq, qatnash qatarliq sahelerdiki köp tereplik munasiwetlerge asaslinidu. bu munasiwetler, 200 din artuq kélishim we kélishim layiheliridin teshkil tapqan keng dairilik qanun – belgilimiler dairiside dawamlashturulmaqta.

ikki döletning rehberliri teripidin 1997 – yili «ebediy dostluq we hemkarliq kélishimi» imzalandi. 1999 – yili «türkiye bilen qirghizistan 21 – esirde birlikte heriket qilidu» teriqisidiki bayanname élan qilindi. 2011 – yili «istiratégiyelik aliy hemkarliq kéngishi qurulghanliqigha alaqidar ortaq bayanname» imzalandi. bu höjjetler bügünki künde ikki dölet otturisidiki istiratégiyelik hemrahliqning asasini teshkil qilidu. ikki dölet otturisida hazirghiche bolupmu dölet bashliqliri sewiyeside köpligen aliy derijilik rehberler ziyaretliri ishqa ashuruldi.

türkiyening qirghizistanda nahayiti muhim layiheliri bar bolup, yéqinda türkiye hemkarliq we maslashturush idarisi teripidin paytext bishkekte ishqa kirishtürülgen «qirghizistan – türkiye dostluq doxturxanisi» bu layihelerdin biri hésablinidu. bu dairide qirghizistandin 100 bimargha heqsiz  tébbiy yardem bérish üchün, türkiye bilen qirghizistan otturisida kélishim imzalandi. bu kélishimge asasen, qirghizistanliq bimarlar her yili türkiyediki herqaysi doxturxanilar we dawalash orunlirida dawalinalaydu.

qirghizistan bilen türkiye teripidin «manas uniwérsitéti» unwani bérilgen ortaq bir aliy bilim yurtimu bar bolup, bu uniwérsitét, ikki dölet otturisidiki yéqin qérindashliq munasiwetlirining mislisiz namayendisi hésablinidu.

manas uniwérsitéti qirghizistandiki eng muhim uniwérsitét bolup, her yili bu uniwérsitétning éhtiyajliri hem oqughuchilarning yaxshi oqushi üchün 25 milyon dollarliq meblegh ajritilidu.

türkiye hökümitining her xil oqush yardem puli pirogrammiliri dairiside qirghizistandin kelgen oqughuchilar türkiyediki herqaysi uniwérsitétlarda baklaworluq we magéstirliq pirogrammilirida heqsiz bilim alalaydu.

buningdin bashqa yene, türkiye hemkarliq we maslashturush idarisi teripidin qirghizistanda her xil sahelerge alaqidar muhim layiheler üzlüksiz ishqa ashurulmaqta.

türkiyening qirghizistangha bir hediyesi bolghan bishkek merkez jamesi, yéqinda biwasite türkiye jumhuriyiti jumhur reisi rejep tayyip erdoghanning ishtirak qilishida ishqa kirishtürüldi.

nöwette türkiye bilen qirghizistan otturisidiki soda omumiy sommisi 400 milyon dollargha yétidu. bu elwette her ikki döletning heqiqiy talantini eks ettürmeydu. aldimizdiki basquchta soda omumiy sommisini 1 milyard dollargha yetküzüsh nishan qilinmaqta.

yéqinqi 2 yil ichide ikki dölet otturisidiki soda omumiy sommisi % 26.7 ashti. türkiye bilen qirghizistan ikki dölet otturisidiki soda, sélinma saheliridiki hemkarliqni yenimu kücheytishke nahayiti zor ehmiyet bermekte.

2017 – yili 15 – öktebir küni ötküzülgen pirézidént saylimida ghelibe qilghan qirghizistan pirézidénti sooronbay jénbékow türlük nutuqlirida ikki dölet otturisidiki munasiwetlerni kücheytishning zörürlükini tekitlimekte.

hemmige melumki, jénbékow qirghizistanda ötküzülgen pirézidént saylimida ghelibe qilghandin kéyin, diplomatiye siyasitide milliy menpeetlerning dawamliq qoghdilidighanliqini tekitlep mundaq dégenidi: «rusiye bilen bolghan istiratégiyelik munasiwetliriminzni mustehkemleymiz, qoshna dölet xitay bilen bolghan munasiwetlirimizni téximu chongqurlashturimiz, ottura asiyadiki qérindash eller bilen bolghan tarixiy munasiwetlirimizni yenimu qudret tapquzimiz, türkiye we amérika qoshma ishtatliri bilen bolghan munasiwetlirimizni yenimu yüksek sewiyege yetküzimiz.»

yawroasiya iqtisadiy hemkarliq teshkilatining ezasi bolush bilen birge, asasiy jehettin rusiyening siyasiy we iqtisadiy nopuzi astidiki qirghizistanning aldimizdiki mezgilde géopolitikiliq yönilishini özgertish niyitining yoqluqini éytish mumkin. derweqe, asasiy qanungha özgertish kirgüzülüsh arqiliq döletning tashqi siyasitini belgilesh, iqtisad – soda, dölet mudapiesi saheliride ishleshke tégishlik muhim xizmetlerning küntertipini turghuzush qatarliq mesililerde pirézidéntning hoquqigha parlamént teripidin cheklime qoyulidu. bu ehwal, jénbékowning aldinqi pirézidént atambayéwning 6 yilliq hakimiyet yüzgüzüsh mezgilide shekillengen diplomatiye siyasitini pütünley özgertishini qiyinlashturmaqta. biraq, türkiye bilen bolghan munasiwetliride aldinqi mezgildikige qarighanda közge körünerlik ilgirileshler otturigha chiqmaqta.

bügünki künde türkiye bilen ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetler diplomatiye siyasitide zich hemkarliq ornatmaqta. buning asasliq sewebi, her ikki terep xelqlirining oxshash tilgha we oxshash medeniyetke ige bolushdur.

ataqliq qirghiz yazghuchi chinggiz aytmatow bu heqte toxtalghanda, mundaq dégen iken: «bu özgirishchan dunyada muqeddes qanunlargha asasen hemme ish özgirip kétidu we yoq bolidu, emma menggü özgermeydighan we ölmeydighan bir ish bar, u bolsimu medeniyettur.»

aytmatowning bu sözige eslide nurghun chongqur meniler yoshurunghandur. chünki, milletler we xelqlerning üzlüksiz mewjudiyitini saqlap qélishtiki eng muhim amillardin biri medeniyettur. türkiye bilen qirghizistanning dostane munasiwetliri mana mushu angni chöridigen halda künséri tereqqiy qilmaqta, ikki tereplik munasiwetlerde medeniyet we maarip hemishe eng muhim küntertip maddiliri qataridin orun almaqta.

bügünki künde türkiye, ottura asiya jughrapiyeside démografik özgirishlerni ishqa ashuruwatqan qirghizistanning muqimliqi hem tereqqiyatini izchil dawamlashturishigha nahayiti zor ehmiyet bermekte.

türkiye bu dairide, siyasiy we qurulmiliq özgirish basquchi ishqa kirishtürülgendin buyan qirghizistangha oxshimighan sewiyelerde yardem bermekte. yene bir tereptin, fethullahchi térrorluq teshkilati unsurlirining qirghizistandiki nopuzining küchlük ikenliki hemmige ayan. bu nuqtida, ikki dölet otturisidiki munasiwetlerning yenimu yüksek sewiyege yetküzülüshi üchün, qirghizistanning térrorizmgha qarshi  küresh dairiside fethullahchi térrorluq teshkilatigha qarshi kéreklik qanuniy jehettiki qedemlerni tashlishi nahayiti zor ehmiyetke ige.