türkiyening rusiyedin bashqurulidighan bomba mudapie sistémisini sétiwélishi we gherbning étirazliri

türkiye awazi radiyosi: türkiye hawa mudapiesini kücheytish üchün, rusiyedin S-400 tipliq bashqurulidighan bomba mudapie sistémilirini sétiwélishni oylashmaqta. bu ehwalgha türkiyening gherblik ittipaqdashliri naraziliq bildürmekte. bu jehette téximu ichkirilep melumatqa ige bolush üchün, «türkiye we yawro – asiya küntertipi» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler bölümi tetqiqatchisi jemil doghach ipekning, «türkiyening rusiyedin bashqurulidighan bomba mudapie sistémisini sétiwélishi we gherbning étirazliri» mawzuluq analizini siler bilen ortaqlishimiz. qéni undaqta diqqitinglar bu heqtiki uchurlirimizda bolsun!

* * * * *

süriyediki qalaymiqanchiliq we toqunushning ichki urushqa aylinip kétishi, iraq we süriyede daésh we p k k gha oxshash térrorluq teshkilatlirining mewjudiyiti, qoshna rayonlardiki kirizis mumkinchilikliri, türkiyening hawa mudapie sistémisi heqqide oylinishigha we buninggha alaqidar paaliyetlirining süritini ashurushigha seweb boldi. qoshna rayonlardiki éghir xewpler, türkiyening rakétamiyot we bashqurulidighan bomba sistémiliri shundaqla ximiyelik qorallargha qarshi her xil chare – tedbirlerni yolgha qoyushini texirsiz halgha keltürdi. nöwette, türkiyening mudapie siyasitini asasliqi mushu xil qayghu, mushundaq endishiler belgilimekte.

shimaliy atlantik ehdi teshkilati – natogha eza türkiye, süriye kirizisi tüpeyli bashqurulidighan bomba tehditige duch kelgen bolsimu, natoning wetenperwer namliq hawa mudapie sistémiliri türkiyege nahayiti kéchikip keltürüldi. ispaniye bilen italiyedin bashqa döletler batariyelirini pursitini tépipla yötkep kétishti. nöwette p k k / p y d / y p g ning qolida nato menbelik éghir / yénik tipliq qorallar bar. natoning qoralliri ichidiki herbiy partlatquchlar térrorchilar teripidin istanbulning merkizide ishlitildi. fethullahchi térrorluq teshkilatining 15 – iyuldiki qanliq herbiy – siyasiy özgirish qozghashqa urunush herikitige qarita gherb elliri jiddiy dégüdek naraziliq bildürmidi. mana mushuninggha oxshash ehwallar türkiyening mejburiy halda tengdash yollarni izdishige türtke boldi.

rusiyening otturigha qoyghan teklip bahasini töwenlitishi, türkiye – rusiye arisidiki munasiwetlerning yaxshilinishi we gherblik ittipaqdashlirining halqiliq mesililerde türkiyege hemnepes bolmasliqi dégendek sewebler tüpeyli, nöwette rusiyening S-400 tipliq bashqurulidighan bomba hawa mudapie sistémiliri türkiye üchün tunji tallash bolmaqta. gherb ellirining, türkiyening rusiyedin S-400 tipliq bashqurulidighan bomba hawa mudapie sistémilirini sétiwélish pilanigha qarita qattiq eyiblesh we agahlandurushlirining salmiqi yéqinqi heptilerde xélila éghirlashti. mushuninggha oxshash ehwal, buningdin peqet bir qanche yil ilgiri türkiye bir xitay shirkiti bilen hawa mudapie sistémisi sétiwélish toghrisida muzakire ötküzüshke bashlighandimu yüz bergenidi.

türk emeldarlarning etrapliq téxnikiliq bayanatliri, S-400 tipliq bashqurulidighan bomba hawa mudapie sistémisining nato üchün xewpsizlik boshluqi yaratmaydighanliqini tekitlimekte. türkiyening gherblik ittipaqdashlirining étirazlirining tüp sewebi, téxnikiliq bolushtinmu bekrek siyasiy arqa körünüshke igidek qilidu. chünki, yene shu gherblik ittipaqdashlar, girétsiye rusiyedin sétiwalghan S-300 lerni özining milliy hawa mudapie sistémisigha maslashturushni qarar qilghanda we «aq bürküt-2013» herbiy manéwiri esnasida, S-300 lerni ishletken chaghda bundaq étirazlarni bildürmigenidi.

türkiyening rusiyedin S-400 sétiwélishi, türkiyeni bashquruwatqanlar qanche qétim otturigha qoyup ötkendek, jiddiy heriket éhtiyajini qamdashni nishan qilidighan bir qedem. yéqinqi mezgillerde türkiyening nato we bolupmu amérika qoshma ishtatliri bilen tashqi siyaset we herbiy bixeterlik menpeetliri we aldinqi pilandiki ishlirining bir – birige mas kelmeywatqanliqi hemmige melumluq bir heqiqet. yene bir tereptin, rusiye bilen türkiye arisidiki mewjut yaxshi munasiwetlermu bir küni buzulushi mumkin. shuning üchün, türkiyening mudapie métodliri we ittipaqdashlirini köp xillashturushi özi üchün normal ehwal. türkiyening qoshna rayonlardin kelgen ochuq we yéqin tehditlerge qarita süküt qilip turushini tesewwur qilish mumkin emes. shunga, türkiyening özini bir hawa mudapie sistémisi bilen qorallandurushigha normal qarash lazim. bu peqet qisqa waqit ichide chong teminligüchi tereplerdin hawa mudapie sistémisini sétiwélish arqiliqla mumkin bolidu. sani dégendek köp bolmighan chong teminligüchi tereplerning gherbke mensupliri, türkiye bilen téxnologiye almashturushqa ruxset qilmighanliqi üchün, türkiyening qolida rusiye bilen xitaydin bashqa tallash yoli qalmaydu. elwette bu, qisqa mezgillik bir chare. uzun mezgilde türkiye mudapie sanaitining özini ilghar pen – téxnikiliq ishlepchiqirish sewiyesige kötürüshi we türkiyening bu eshyalarni özi ishlepchiqirishi sherttur.

türkiyening S-400 sétiwélish qararigha natoning naraziliq bildüridighanliqi kütülüwatqan bir ish idi. nato, S-400 sistémisining öz sistémisigha maslashturulushinimu qobul qilmasliqi mumkin. bundaq bolghanda, türkiye bu sistémini nato sistémisidin musteqil halda, peqet özi turuwatqan jayni qoghdaydighan shekilde orunlashturidu. biraq, nöwette türkiyening pütkül hawa mudapie xizmetliri we mudapie qurulmisi nato bilen maslashturulghan halette bolghanliqi üchün, deslepki qedemde éghir mesililer körülüshi mumkin. eger nato bilen amérika qoshma ishtatliri, türkiyening bu xil tengdash yollarni izdishidin biaramliq hés qilsa, rayonda qobul qilishqa bolidighan bir küch muwaziniti shekillendürüsh üchün, türkiyening endishilirini chüshinip yétishi we türkiye bilen birlikte heriket qilishi lazim.

türkiyege qoshna kawkaziye, balqan rayoni, ottura sherq dégendek jaylar yéqinqi bir esirde nurghun toqunush, kirizis we urushni bashtin kechürdi. bularning ichide döletler ara urushlarmu, arilash urushlarmu bar. türkiye hazirmu keng ketken bir rayonda her xil tehditlerge duch kelmekte؛ shuning üchün, bolupmu 15 – iyuldin kéyinki musapide etrapliq we mahiyetlik mudapie we xewpsizlik jehette yéngilinishni nishan qilmaqta. türkiyening gherblik ittipaqdashliriningmu bu ehwalni tonup yétip, ittipaqdashliq teqezza qilidighan qedemlerni tashlishi ikki terep munasiwetlirining kélechiki nuqtisidin muhim orunda turidu.