türk dunyasining hemkarliq ornitishigha töhpe qoshqan ziyaliy: yüsüp aqchura

türkiye awazi radiyosi: türk dunyasida hemkarliq ornitish idiyesining pikriy ul téshini qoyghan mutepekkurlarning biri yüsüp aqchuradur. yüsüp aqchuraning pikirliri we zamanimiz türk dunyasigha qandaq tesir körsetkenliki toghrisida téximu ichkirilep melumatqa ige bolush üchün, «türkiye we yawro – asiya küntertipi» namliq sehipimizning bu heptilik sanida, atatürk uniwérsitéti xelqara munasiwetler bölümi tetqiqatchisi jemil doghach ipekning «türk dunyasining hemkarliq ornitishigha töhpe qoshqan ziyaliy: yüsüp aqchura» mawzuluq analizini siler bilen ortaqlashmaqchimiz. qéni undaqta diqqitinglar bu heqtiki uchurlirimizda bolsun!

* * * * *

1900 – yillarning bashlirida türk dunyasida birlik ornitishning zörüriyiti küchlük tekitlinishke bashlighan dewr, türk we musulman xelqlerning gherb medeniyitining yüksilishi aldida özige qaytidin éniqlima bérish we özini qayta qurup chiqish tirishchanliqliri bashlighan dewrdur. derweqe bu dewrni türk we musulman xelqlerning oyghinish dewri, dep atashqa bolidu. qazan shehiri we uning etrapida diniy sahede bashlanghan bu oyghinish, kéyinki chaghlarda maarip islahati herikiti (jedidchilik) sheklide dawamlashti؛ yigirminchi esirning bashlirigha kelgende, siyasiy we milliy paaliyetler sheklidiki keng kölemlik heriketke aylandi. 1908 – yili istanbulda otturigha chiqqan jön türk inqilabi rusiyelik türk ziyaliylarni istanbulgha jelp qildi. bu dewrde istanbul, rusiye we türkistandin kelgen ziyaliylarning pikriy merkizige aylandi. osmanli döliti bilen rusiye türkliri arisidiki medeniyet munasiwitining küchiyishi we qoyuq pikir almashturush mushu dewrde royapqa chiqti. qazanliq, qirimliq, kawkaziyelik we türkistanliq ziyaliylar osmanlining siyasiy we medeniy hayatida muhim rol oynidi.

türk dunyasida birlik ornitish pikri déyilgen haman eqilge birinchi bolup kélidighan zatlarning biri yüsüp aqchuradur. aqchura 1879 – yili 2 – dékabirda qazanning simbir shehiride dunyagha kelgen. maddiy qiyinchiliqlar tüpeyli yette yashqa kirgen chéghida istanbulgha köchüshke mejbur bolup qalghan. yüsüp aqchura 59 yilliq hayatida dunyani zilzilige salghan weqelerge guwah bolghan bir türk ziyaliysidur. rusiye türkliri bilen bolghan munasiwetler nahayiti qoyuq mezgilde yashap, bu munasiwetlerning merkizidin orun alghan, hetta köpinchiside rehberlik rolini oynighan. yüsüp aqchuraning pikriy jehette yétilishide qéyinakisi ismail ghaspirali muhim rol oynighan. bu nuqtini aqchuramu köp qétim tilgha alghan. yüsüp aqchura ismail ghaspiralini mukemmel bir oqutquchi, mutepekkur yazghuchi, istédatliq bir zhurnalist we qetiy charchashni bilmeydighan bir türklük xizmetkari, dep teripleydu. yüsüp aqchura türklükning shimaliy qanitigha mensup bolush bilen birge, jenub türklügining medeniyet muhitida yashaydighan bir kishi süpitide, uning türklük éngi pütkül türklükni qoynigha alghuchi kenglikke ige idi.

aqchura, 1904 – yili qirimgha qaytqanda meshhur maqalisi  «üch terzii siyaset» ni yazdi we qahirede chiqidighan türk gézitide élan qildurdi. charrusiyede türklerge qilinghan bésimning küchiyip kétishi netijiside teqib qilinishqa uchrighan aqchura, osmanli dölitide ikkinchi meshrutiyetning élan qilinishi bilen birlikte, 1908 – yili istanbulgha qaytip keldi. osmanli impériyesidiki türk milletchikini tayanch qilidighan tunji organ «türk jemiyiti» ning qurghuchiliri qataridin orun aldi we darulfununda türk siyasiy tarixi toghrisida ders ötüshni bashlidi. 1911 – yili 18 – awghustta mehmet emin yurdaqul, ehmed hékmet müftüoghlu, hüseyinzade eli we doktor aqil muxtar ependiler bilen birlikte «türk yurti jemiyiti» ni qurup, «türk yurti» dégen namda bir mejmue neshr qildi. bu mejmuede omumen türk oqurmenlerge türk dunyasini tonutush tirishchanliqi körsitildi. 1912 – yili 12 – martta mehmet emin yurdaqul, ehmed ferit ependi, ehmed aghaoghlu we doktor fuad sabit ependiler bilen birlikte aqchura, türk ochiqini qurdi.

yüsüp aqchura, osmanli impériyesining qurtulushi türk dunyasida birlik ornitish siyasitini bésip ötidu, dep qaraydu. uning qarishiche, türkler u mezgilde 45 – 50 milyon nopusqa ige bolup, osmanli türkliri, azeri (kawkaz) türkliri, qirim türkliri, shimal türkliri we sherq (qazaqistan, omumen türkistan) türkliridin ibaret besh guruppidin teshkil tapatti. yüsüp aqchura türk dunyasigha «qedimki dunya yer sharini köz aldinglargha keltürünglar. u yerde üch qite bar. gherbiy shimalgha toghra kélidighan yirtiq latigha oxshaydighan qismini chörüp tashlanglar؛ gherbiy jenubtiki üch bolungluq axirqi shundaqla éghir qitenimu insanlar ajiz qolliri bilen qazghan qanal siziqini égip üzüp élinglar؛ ong terepning töwinidin sanggilap qalghan üch – töt artuq yerni yonup éliwétinglar.... ene shu chaghda qedimki dunyaning asasiy gewdisi qalidu. mana bu gewde pütünley türkning yéri, bizning mirasimizdur.» aqchuraning qarishiche, türkler turmushlirini dawamlashturuwatqan bu jughrapiye türklerning tarixiy mirasidur. bu jughrapiyening hökümran küchi türk milliti bolushi kérek. tilliri, irqliri, adetliri, dinliri bir bolghan asiyaning büyük bir qismi bilen yawropaning sherqige yéyilghan türklerning birlishishi, türklerni bashqa milletlerning aldida üstünlükke ige qilidu.

yüsüp aqchuraning fikri mirasi nöwette rejep tayyip erdoghan, nursultan nezerbayéw we ilham eliyéwgha oxshash rehberlerning tirishchanliqi sayisida her xil xelqaraliq teshkilatning bayriqi astida ipadisini tapmaqta. türk kéngishi, türksoy, türk akadémiyesi qatarliq teshkilatlar bu yolda her xil xizmetlerni qilmaqta.