türkiye we shangxey hemkarliq teshkilati

türkiye we shangxey hemkarliq teshkilati

küntertip we analiz (04)

(murat yéshil tash)

hörmetlik radiyo anglighuchilar! «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning diréktori shundaqla yazghuchisi dotsént doktor murat yéshil tash teripidin teyyarlanghan «türkiye we shangxey hemkarliq teshkilati» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ****** ***** ****** ****

jumhur reis erdoghanning ötken hepte özbékistanning semerqent shehiride ötküzülgen shangxey hemkarliq teshkilati bashliqlar yighinigha qatnishishi, türkiyening tashqi siyasitide yéngi bir munazirining qozghilishigha seweb boldi. démisimu kowid -19 yuqumidin kéyinki bu tunji qétimliq yüzturane uchrishishning, bolupmu rusiyening ukrainagha hujum qilishidin kéyin ötküzülishi we türkiyening bu yighingha tunji qétim jumhur reis sewiyeside ishtirak qilishi, nurghun jehetlerdin muhim. chünki türkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha shundaqla yawropa ittipaqigha ezaliq salahiyitige ige bir dölet bolishi hemde bu teshkilatning «gherbke qarshi iqtisadiy qurulma» dep qarilishi, türkiyening teshkilat yighinigha qatnishishinimu talash-tartishliq halgha keltürüp qoymaqta. jumhur reis erdoghan éytqandek, türkiyening bu teshkilatqa eza bolush nishani barliqini élan qilishimu talash - tartishlarni téximu muhim halgha keltürmekte. undaqta türkiye heqiqeten shangxey hemkarliq teshkilatini gherbke qarshi bir  tallash dep qaramdu? bu soalgha toluq menidin «hee» dep jawab qayturush intayin qéyin.

türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishishni xalishining bir qanchilighan sewebliri bar. aldi bilen tekitlinidighan nuqtilarning biri, bu istekning  yéngi emeslikidur. türkiye 2019 - yili élan qilghan «qaytidin asiya teshebbusi» türkiyening tashqi siyasitide yéngi bir izdinishning bir qismi dep qaraldi. mezkur teshebbusning ikki muhim asasi bar bolup, birinchi asasiy, türkiyening qaytidin asiyagha yüzlinish arqiliq rayondiki döletler bilen özara munasiwetlerni tereqqiy qildurushidur. budairide, türkiye iqtisadiy nuqtidin rayon bilen bolghan munasiwetlirini qoyuqlashturup, rayondiki döletler bilen bolghan hazirqi soda miqdarini ashurushni xalaydu. bu ehwal «türkiyening éksportini ashurup, iqtisadning éshishini muqimlashturidu» dégen qarashtur.

ikkinchi asasi, türkiyening rayon xaraktérliq teshkilatlarda aktip orun élishidur. türkiy döletler teshkilatini sistémiliq halgha keltürüsh yolida yene bir qedem tashlash arqiliq hökümetler ara resmiy bir teshkilatlinishqa aylinishni, türkiyening qaytidin asiyagha yüzlinish teshebbusining bir qismi dep qarashqimu bolidu. chünki xitayning uzundin buyan yolgha qoyghan «bir belwagh bir yol» layihesi dairisidem türkiyening «ottura karidor» bolush süpiti bilen géopolitika (jughrapiyilik siyaset) jehettin merkezde orun élishi, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilati ichidiki rolini téximu muhim orungha keltüridu, dep qaralmaqta.

türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha qatnishish arzusi nuqtisidin tekitleshke tégishlik yene bir nuqta shuki, yéqinqi yillardin buyan türkiyening bixeterlik muhiti omumyüzlük özgirishtin ötmekte. türkiye bilen grétsiye otturisida barghanche ewj éliwatqan jiddiychilik, amérika we yawropaning girétsiyening arqisida orun élishi, amérikaning jenubiy qibris rim hakimiyitige qaratqan qoral émbargosini emeldin qaldurishi we grétsiyede mustehkemligen herbiy baziliri türkiyening endishisini kücheytmekte.

yene bir tereptin amérikaning süriyediki p k k/ y p g térrorluq teshkilati bilen bolghan munasiwiti we omumen qilip éytqanda süriyening weziyiti türkiyening jenubiy chégrasini dölet bixeterlikige nisbeten intayin muhim halgha keltürüp qoymaqta. bu nuqtida gherbning qollishigha érishishte muweppeqiyet qazinalmasliqimu türkiyeni chongqur oygha salmaqta. ukrainada dawamlishiwatqan urushmu türkiyening qara déngiz bixeterlikige nisbeten intayin muhim halgha kelmekte.

ezerbeyjan bilen erminiye otturisidiki jiddiylik we urush xewpini nezerde tutqanda, türkiyening bixeterlik muhitining tolimu heriketchan halette ikenlikini körüwalghili bolidu. bu jiddiylik rayonlirigha iraq we sherqiy aq déngiz qoshulghanda, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler bilen yaxshi munasiwet ornitishi intayin muhim bolup qalmaqta. elwette, bu teshkilatqa eza bolush türkiyening dölet bixeterlik mesilisini biwasite hel qilish üchün asas bolalmaydu. lékin gherb bilen bolghan munasiwetning nacharlishish éhtimalliqigha nisbeten türkiyening xelqara siyasettiki tengpungluqini saqlishida muhim dep qarilidu.

türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha munasiwetlik bayanatida nezerge élinishi kéreklik yene bir mesile, türkiyening xelqara tüzülmining burulush nuqtisida ikenlikige bolghan qarishidur. bolupmu xelqara yuqum bilen téximu aydinglashqan bu qarash, «xelqara sistémida küch tengpungliqi gherbtin asiyagha yötkiliwatidu» dégen chüshenchini hakim orungha élip chiqqan weziyette turmaqta. türkiyemu mezkur küch yötkilish musapiside téximu yaxshi teyyar weziyetke kélish üchün asiya géopolitikisida rol oynashni xalimaqta. türkiye hem nöwettiki tashqi siyaset mesililiri, hem künsiri éshiwatqan géopolotikiliq ehmiyiti bilen asiya chong quruqluqida ünümlük bir dölet bolalishi mumkin. shangxey hemkarliq teshkilatini bolsa bu tesirini körsitelishi üchün muhim bir munber dep qarimaqta.

yuqirida tilgha élinghan üch muhim nuqtining hemmisi shuni körsitip bériduki, türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatini gherb bilen bolghan munasiwetlerning ornigha ikkinchi tallash dep qarimaydu, belki  eksiche gherb bilen bolghan munasiwetlirining toluqlighuchisi süpitide  muamile qiliwatqanliqini körsitidu. yene bir tereptin, shangxey hemkarliq teshkilatigha yüzlinish «türkiyening tashqi siyasitining kölimini kéngeytish» dégenni bildüridu. uning üstige ,shangxey hemkarliq teshkilatimu yawropa ittipaqigha oxshash siyasiy-iqtisadiy teshkilat bolup, shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha oxshash mudapie teshkilati emes. bu wejidin «türkiye shangxey hemkarliq teshkilatigha yéqinlishish arqiliq gherbtin yiraqlishiwatidu we  orbitini özgertiwatidu» dégen qarash toghra emes.