saint piér chérkawi we anadoluning tunji meschiti heqqide némilerni bilisiz?

türkiye awazi radiyosi: insan yer yüzide apride bolghandin tartip bir – biridin perqliq jaylarda yashap keldi. ularning tunji makan tutqan, panahlanghan yerliri öngkürler boldi. chünki öngkürler kishilerni hem kilimat sharaitidin hemde yawayi haywanlardin qoghdaytti. insanlar ow owlashni ögengendin kéyin bolsa, öngkürlerning qarangghu we soghuq jaylirini göshlirini qoghdashqa ajratti. hetta, bezi öngkürlerni xuddi soghuq saqlash öyige oxshash peqet mushu meqsettila ishletti. kishiler öngkürlerdin ölüklirini depne qilish, yoshurunush we yaki ibadet qilish meqsitidimu paydilandi. ularning beziliride zinnet buyumliri uchrisa, yene beziliride kishining ishengüsi kelmigüdek derijide mukemmel sizilghan tam resimliri uchraydu. anadolu jughrapiyeside bularning misallirini uchritish mumkin.

* * * * *

deslepte panahlinish we qoghdinish meqsitide ishlitilgen öngkürler waqitning ötüshige egiship, medeniyet tereqqiyatining tunji izlirigha shahit boldi. mesilen, xatayning samandaghi nahiyesidiki üchaghizli öngküride, zamanimizdin 200 ming yil ilgiriki tunji insan bilen miladidin 40 ming yil ilgiriki tunji zamaniwi insanlarning qalduqliri bayqaldi؛ öngkürdin nurghun monchaq we tash matériyallar chiqti. mutexessisler, bu öngkürning insaniyet tarixini yorutup béridighanliqini, insanshunasliq we arxologiye jehette dunyada intayin muhim orungha ige ikenlikini otturigha qoymaqta.

anadoludiki öngkür resimlirining tarixi kona tash qorallar dewrige tutishidu. mersin, qahramanmarash we balikesirdiki oxshimighan usullar bilen tamlargha sizilghan neqishler, anadoluning insaniyetning uzun hékayisige shahit bolghanliqini yene bir qétim namayan qilip béridu.

 bu jughrapiye yéngi dinning muhim basquchliri, shekillinishi we burulush nuqtilirigha shahit boldi. ziyankeshlikke uchrighan quddustin qéchip kelgen tunji xiristiyanlar ihlara wadisidiki öngkürlerge orunlishidu. öngkürler bu qétim özgiche bir funksiyeni üstige alidu. tunji xiristiyanlar kapadokya yer asti sheherliridiki öngkürlerge yoshurunuwélip, yéngi dinni tarqitishqa tirishidu. xatayning antakya nahiyesige yéqin jayda dunyadiki tunji öngkür chérkawi — sant pyér chérkawi bar.

* * * * *

antakya jaylashqan orni sewebidin esirlerdin buyan intayin muhim késishish nuqtisi hésablinidu. mésopotamiyyedin gherbke ötmekchi bolghanlar antakyani bésip ötidu؛ tétitqular we yipek yoli bu yerdin ötidu. anadoludiki eng qedimki olturaq rayonlirining biri bolghan antakya, giréklar we rim impériyesi dewride dunyaning aldinqi qatardiki medeniyet merkezlirining birige aylinidu.

hezriti isaning 12 elchisi (hewarisi)ning biri bolghan sant pyér, yene bir nami saint pétrusmu xiristiyan dinini tarqitishni asan dep oylap antakyagha kélidu. chünki bu sheher hem quddusqa yéqin  idi, hemde bu yerde oxshimighan medeniyetler tinch yashaytti. u waqitlarda, antakya rim impériyesining üchinchi chong shehiri bolup, bayliqi, güllinishi we eqliy qurulmisi bilen sherqtiki eng muhim sheher idi.

antakyagha kelgen saint pétir «hach téghi (kirést téghi)diki bir tebiy öngkürni chérkaw qilip ishlitip, wez éytishqa bashlaydu. deslepki xiristiyan dewride dinning tarqilishida muhim rol oynighan bu ökngür — st.piér chérkawi, mezheplerge bölünüshtin ilgiriki xiristiyan dinining tunji chérkawi dep qarilidu. bu öngkür jamaet tunji bolup «xiristiyan» dégen namni alghan we diniy qaidilerning uli qoyulghan jay hésablinidu. ewliya saint piér xiristiyan jamaitining tunji popi, shundaqla dunyadiki tunji papasi süpitide tarix betliridin orun alidu. bu öngkür kéyinki yillarda tunji xiristiyanlar we ularning tunji uchrishishlirigha shahit bolghanliqtin, hej qilish merkizi dep élan qilinidu.

* * * * *

tashqa oyulghan bu öngkür chérkawning chongqurluqi 13 métir, égizliki 7 métir kélidu. rim impériyesi xiristiyan dinini resmiy din dep qobul qilghandin kéyin, bu öngkürge bezi qoshumchilar ilawe qilinip chérkaw sheklige kirgüzülidu. öngkürde sainit piérning heykili, buzulup ketken mozayka qalduqliri we muqeddes su qatarliqlar bar. sayahetchiler shipaliq dep qaralghan bu sudin uzun yillar boyi ichidu we bimarlirigha élip kétidu. gerche bu su yer tewreshler netijiside yillarning ötüshi bilen aziyip ketken bolsimu, emma u hazirmu qiya tashlarning arisidin tamchip chüshüshni dawamlashturmaqta. chérkawda yene taghqa tutishidighan bir mexpiy tonélmu bar. bu tonilni ichkidikiler hujumgha uchrighan ehwal astida ishletken bolushi mumkin, dep qaralmaqta. buningdin bashqa, chérkawgha yéqin yerdiki nurghun kichik tebiiy öngkürlerning we qiya tashlargha oyulghan makanlarning xilwette ibadet qilish üchün ishlitilgenliki mölcherlenmekte. antakyadiki saint piyér chérkawi b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati — yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidin orun almaqta. uni her yili minglighan xiristiyanlar ziyaret qilmaqta we qerellik halda diniy murasimlar ötküzülmekte.

chérkawdin yuqirigha sozulghan yolning axirida ziyaretchilerni heyran qalarliq bir yer kütüp turidu. bu musheqqetlik yol bel qoyuwetmestin ilgiriligenlerni tashlar oyulup yasalghan ghayet zor bir yérim beden heykel bilen uchrashturidu. bu heykel yunan epsaniliride dozax kémichisi xaron dep atalghan, béshi bir yupuq bilen yépiwétilgen 4 métir égizliktiki bir insan portréti. antakyadiki waba yuqumida nurghun adem ölgen bolghachqa, sheher ahalisi bir périxundin meslihet soraydu. mana bu niqab qapartma périxunning tewsiyesi bilen sheherni késellik we ölümdin qoghdash üchün yasilidu.

* * * * *

antakya dunyadiki tunji öngkür chérkawi saint piérgha oxshashla kishilerning diqqitini qozghaydighan yene bir muqeddes makanghimu sahibixanliq qilidu. anadoluning tunji meschiti — hebib nejjar meschitimu bu sheherge jaylashqan. hebib nejjar antakyada yashaydighan bir yaghachchi idi... hezriti isaning elchiliridin yuhenna (yehya) bilen paulus (yunus), yéngi dinni we tengrining yekke – yigane ikenlikini chüshendürüsh üchün antakyagha kélidu. ulargha tunji bolup ishengenlerning biri hebib nejjar bolidu.  köp tengrilik étiqadtin bir tengrilik étiqadqa ötüshke chaqirghan elchilerge kishiler qattiq qarshi turidu, ularni öltürüshning pilanlirini tüzidu. hebib nejjar bolsa, xelqke qarshi chiqip, elchilerni qoghdashqa urunush jeryanida öltürülidu.

anadoluning tunji meschiti hebib nejjar meschiti, ikki qebre, medrise hujriliri we cheshmidin terkib tapidu. meschit hoylisining kirish éghizining ong teripide yehya (yuhenna) we yunus (paulus)qa béshighlap yasalghan qebriler bar.

* * * * *

antakya özi guwah bolghan burulush nuqtiliri we ularning eslimilirini esirler boyi yéngi ewladlargha yetküzüp kelgen bir qedimiy sheher. antakyadiki her bir tashning astidin tarix oxchuydu. bu sheherdiki dunyaning eng qedimki öngkür chérkawining jamaiti özlirini  tunji qétim «xiristiyan» dep ataydu. bu sewebtin, antakya quddustin qalsila xiristiyan dinining eng muqeddes shehiri dep qarilip, birinchi derijilik hej merkizi dep élan qilinidu.