döletlerning kirim teqsimati we türkiye

türkiye awazi radiyosi: «iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti iqtisad kafédrasi oqutquchisi piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «döletlerning kirim teqsimati we türkiye» mawzuluq analizini huzurunglargha sunimiz.

dunya bankisining döletlerni kirim teqsimatigha asasen mueyyen katégoriyelerge ayrishi netijiside, töwen kirimlik, otturhal kirimlik, otturidin yuqiri kirimlik we yuqiri kirimliktin ibaret töt katégoriye otturigha chiqti. bu xil katégoriylerge ayrishlar döletlerning kishi béshigha toghra kélidighan milliy kirimliri nezerge élinghan asasta élip bérilidighan bolup, her bir döletning mueyyen kirim guruppisigha kirgüzülüshige seweb bolmaqta. döletler uzun yillar boyiche özliri tewe kirim guruppilirida turup qalghinidek, bashqa kirim guruppilirighimu öteleydu.  bu ötüsh bezide döletlerning kishi béshigha toghra kélidighan kirimlirini ashurushi bilen kirim guruppisini yuqiri kötürüshige élip barsa, bezide kishi béshigha toghra kélidighan kirimining töwenlep kétishi bilen kirim guruppisining töwenlep kétishige élip baridu. elwette döletlerning hel qilghuch nishani, kishi béshigha toghra kélidighan kirimni ashurup kirim guruppisini yuqiri kötürüsh bolghachqa, iqtisadlirida mushu yönilish boyiche küch serp qilidu. türkiyemu özi turuwatqan otturidin yuqiri kirim guruppisidin kirimi yuqiri döletler guruppisigha kirish üchün yéqinqi yillarda körünerlik qedemlerni basti. türkiye iqtisadining nöwettiki nuqtidin bir qedem aldigha siljishi üchün aldimizdiki musapide yolgha qoyulidighan siyasetler nahayiti muhim orunda turidu.

dunya bankisi teripidin élip bérilghan siniplargha ayrishta, her bir dölet guruppisigha nisbeten belgilengen kishi béshigha toghra kélidighan milliy kirim siziqi bar. buninggha asasen, kishi béshigha toghra kélidighan kirimi 950 dollardin töwen döletlerning «kirimi töwen döletler katégoriyesi»ge؛ kirimi 996 dollar bilen 3895 dollar arisidiki döletlerning «kirimi otturidin töwen döletler katégoriyesi»ge؛ kishi béshigha toghra kélidighan kirimi 3896 dollar bilen 12055 dollar arisidiki döletlerning «kirimi otturidin yuqiri döletler katégoriyesi»ge؛ kirimi 12055 dollardin yuqiri döletlerning bolsa, «kirimi yuqiri döletler katégoriyesi»ge kiridighanliqini köreleymiz.

eslide bu yerdiki katégoriyeler ichidiki ademning diqqitini küchlük jelp qilidighini, 995 dollar bilen 12055 dollardek nahayiti keng dairini öz ichige alidighan «kirimi otturhal döletler» katégoriyesidur. shuning üchün, kirimi otturhal döletler katégoriyesi öz ichide «kirimi otturidin töwen» we «kirimi otturidin yuqiri döletler» katégoriyesi dep ikki türkümge ayrilghan.

«kirimi otturhal döletler katégoriyesi» ning bundaq keng ariliqni öz ichige élishi döletlerning uzun yillar boyiche bu guruppidin chiqalmasliqini we «kirimi otturhal » bolush tuziqi dep atilidighan qurulmining ichige kirip qélishigha seweb bolmaqta. döletler mueyyen bir kishi béshigha toghra kélidighan kirimge ige bolghandin kéyin, u basquchqa siqiship qalmaqta. bu ehwal eslide iqtisadtiki turghunluqnimu birlikte élip kelmekte.

otturhal kirim qiltiqidin qutulush üchün iqtisadta burulush yasash yeni, qurulmiliq islahat élip bérishqa éhtiyaj bar. döletlerning nöwettiki bu qapsilip qélish hadisisini bir terep qilishining yoli, yéngi bir sistéma üstige qurulghan yéngi bir iqtisad hékayisi yézish musapisini bésip ötidu. chünki, hazirghiche yolgha qoyulghan iqtisadqa alaqidar istratégiye we siyasetler sayisida yétidighan eng yüksek pelle éniqki, hazirqi halettin ibarettur. bu nuqtidin kéyinki basquchqa sekresh üchün 12055 dollardin artuq kishi béshi kirimge ige bolushni xalaydighan döletler, hazirghiche ijra qilip kéliwatqan iqtisad siyasetliri bilen birge, tereqqiy tapqan döletlerdiki iqtisadiy halqishni öz döletliridimu ishleydighan haletke keltürüshning yollirini izdishige toghra kélidu.

türkiye iqtisadi 10930 dollarliq kishi béshigha toghra kélidighan milliy kirimi bilen kirimi otturhaldin yuqiri döletler katégoriyesidiki bir dölettur. yeni, türkiyening hazirqi nuqtidin kirimi yuqiri döletler katégoriyesige ötüshi achquchluq ehmiyetke ige. bu jehettin élip éytqanda, nöwettiki eng muhim éhtiyaj, bu halqishning eng saghlam shekilde ishqa éshishi üchün zörür bolghan islahatlarning baldurraq élip bérilishidur.

derweqe, séntebir éyida élan qilinip türkiye iqtisadining aldimizdiki üch yilliq yol xeritisi gewdilendürülgen yéngi iqtisad pilani arqiliq mezkur islahatlarning asasiy siziqliri sizilghan boldi. meyli ishlepchiqirish qurulmisidiki özgirish bolsun, meyli qoshumche qimmiti yuqiri mehsulat ishlepchiqirishtiki éshish bolsun, meyli sijil iqtisadiy éshish qurulmisigha ige bolush nishani bilen otturigha qoyulghan bu pilan bolsun, türkiye iqtisadini kirimi yuqiri döletler sépige qoshushta qozghatquch rol oynaydu.