türkiye-amérika arisidiki sürkilish

türkiye bilen amérika arisida kélip chiqqan sürkilishlerning hem qurulmiliq hemde siyasiy sewebliri bar. qurulmiliq jehettin élip éytqanda, amérika 1952-yili türkiye shimaliy atlantik ehdi  teshkilati-natogha eza bolghandin buyan türkiyege dawamliq bésim  qilip keldi, türkiye bu munasiwet halqisida aktip emes passip orungha chüshürüldi. lékin türkiyede bolupmu adalet we tereqqiyat partiyesi hakimiyet béshigha kelgendin kéyin musteqil tashqi siyaset qoyulushqa bashlidi we körinerlik netijiler qolgha keltürüldi. bu mezgilde türkiyening menpeeti birinchi orungha qoyuldi, bu ehwalni amérika qetiy qobul qilalmidi.

siyasiy jehettin élip éytqanda, amérikining fethullahchi térroluq teshkilati kattabéshi fethullah gülenni türkiyege qayturup bermesliki, hetta uning üstide tekshürüsh élip barmasliqi we pénsilwaniye ishtatida erkin azade yashishi qatarliqlar türkiye bilen amérika arisidiki eng muhim mesililerdin hésablinidu. buningdin bashqa, amérikining süriyediki p y g térrorluq teshkilatigha yantayaq bolup bu teshkilatni qorallandurushi we  térrorchilargha herbiy telim-terbiye bérishini türkiyening qobul qilishi mumkin emes. derweqe, térrorluq teshkilati p  k k ning türkiyening jenubiy chégrasida küchlük haletke kélip nopuz dairisini kéngeytishi türkiyening dölet bixeterlikige éghir tehdit shekillendüridu. nöwette yene « F-35 »tipliq küreshchi ayropilanlar bilen amérikiliq pop bironson hadisilirimu ikki dölet munasiwitini keskinleshtürüwetken qiziq nuqtilardin hésablinidu.

amérika aliy palata ezaliri yéqinqi mezgillerde türkiyede pop birinsonning qamilishi we türkiyening rusiyedin « S-400 » tipliq mudapie sistémilirini sétiwélishigha izchil qarshi chiqip keldi. derweqe, amérika pirézidénti donald tramp jumhur reis rejep tayyip erdoghan bilen körüshkende amérikiliq pop bironsonni qoyup bérishni telep qilghanidi. buningdin sirt donald tramp twittérdiki adrésida pop birunsonning qoyup bérilishini telep qilipmu uchur yazghanidi. türkiyede yashawatqan pop birunson 15-iyuldiki herbiy-siyasiy özgirish qozghashqa urunush qilmishidin kéyin p k k we fethullahchi térrorluq teshkilatliri bilen qoyuq alaqisi bolush bilen eyiblinip üstide tekshürüsh élip bérilmaqta.  muawin amérika pirézidénti mayk péns amérikidiki dini teriqet éwanjélistlarning qollishidin ayrilip qalmasliq üchün , türkiyedin 2 yildin buyan üstide qanuniy tekshürüsh xizmetliri élip bériliwatqan pop birunsonni qoyup bérishni telep qildi, mayl péns pop birunson qoyup bérilmigen teqdirde türkiyege émbargo qoyulidighanliqini éytti. arqidinla pirézidént mayk pénsni qollap bayanat bérip türkiyege émbargo qoyush bilen tehdit saldi. türkiye tashqi ishlar ministiri mewlüt chawushoghlu amérikining türkiyege tehdit sélishining toghra emeslikini, türkiyediki qanun xizmetlirining siyasettin tamamen xaliy halda élip bérilidighanliqini, amérikining bu telipining qanunning rohigha tamamen zit ikenlikini éytip bayanat berdi.

amérika türkiyening ichki ishlar we edliye ministirlirigha émbargo qoyulidighanliqini qarar qilishtin sirt, türkiyege kiridét bérilishige cheklime qoydi. emeliyette bu türkiyege iqtisadiy urush qozghighanliq bolatti, iqtisadiy urushning netijiside türkiyening pul-muamile bazirida dawalghush peyda boldi. türk lirasining qimmiti dollargha sélishturghanda chüshüp ketti, bu weziyet aldida türkiye merkez bankisi derhal chare qollinip türk lirasining qimmitini saqlap qaldi. 7 liragha örlep ketken bir dollar ikki kündin kéyin 6 lirdinmu töwen sewiyege chüshüp qaldi.

türkiye iqtisadiy urush ichide turuwatqan halqiliq peytte, türkiye xezine we maliye ishliri ministiri berak albayrak türkiyening yéngi iqtisadiy pilanini élan qildi. del bu esnada amérika pirézidénti donald tramp türkiyedin import qilinidighan polat-tömür we aliyumin qatarliq mehsulatlardin élinidighan tamozhna béjining hessilep östürülidighanliqini jakarlidi. trampning bu bayanati netijisde türk lirasi nisbeten qimmitini yoqitip qoydi, lékin nahayiti qisqa waqit ichidila eslige keldi. tramp hem türkiyege émbargo qoydi hemde xitay bilen iqtisadiy urushqa kirdi, bu muhim weqeler birla waqitta yüz bériwatatti. tramp türkiyege émbargo qoyulidighanliqini jakarlap bir nechche kün ötkendin kéyin, xitay hökümiti türkiye we rusiyedin milliy pul birliklirini ishlitip polat-tömür we aliyumin import qilidighanliqini jakarlidi. amérika türkiyege qarshi iqtisadiy urush qozghandin kéyinla, iran bilen rusiye türkiyeni qollaydighanliqlirini bildürüp bayanat élan qildi. türkiye iqtisadiy nuqtisidin muhim bazar hésablinidighan yawropa ittipaqi döletlirimu amérikining türkiyege qaratqan émbargolirigha qarshi türkiyeni qollaydighanliqlirini bildürüshti, bu ehwal türkiyege nisbeten tolimu muhim idi. yawropa ittipaqi bolupmu gérmaniye türkiyening iqtisadiy jehettin ajizlap kétishini we kirizisqa pétip qélishni xalimaydighanliqini bildürdi. nawada türkiye iqtisadiy jehettin kirizisqa kirip qalsa yawropa ittipaqi döletlirimu ziyangha uchraydu. derweqe türk lirasining dollargha nsibeten qimmitining nisbeten ajizlap qélishi yawropa paychik bazarlirigha derhal tesir körsetti. türkiyediki bankilargha zor miqdarda qerz pul bérip turghan italiye we ispaniye bankiliri, türkiye iqtisadida yüz bergen waqitliq dawalghushlardin ensirmekte.