2018 – yilliq saylam؛ muqimliq we pirézidéntliq sistémisi (awazliq)

dunya közniki (26)

«2018 – yilliq saylam؛ muqimliq we pirézidéntliq sistémisi»

(piroféssor doktor qudret bulbul)

türkiye awazi radiyosi: «dunyagha nezer» yeni «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning «2018 – yilliq saylam؛ muqimliq we pirézidéntliq sistémisi» témiliq analizinidiqqitinglargha sunimiz:

türkiyening 32 – omumiy saylimi we tünji pirézidntliq saylimi ötküzüldi. nahayiti tizla xulasilanghan saylam netijirlirige asaslanghanda, adalet we tereqqiyat partiyesi reisi shundaqla jumhur reis rejep tayyip erdoghan 2 – basquchluq saylamgha qalmastin, %52.5 lik awaz bilen pirézidéntliq sistémisining tunji pirézidénti bolup saylandi. jumhuriyet xelq partiyesining namzati muherrem inji bolsa, %30.6 awazgha érishti. adalet we tereqqiyat partiyesi 2002 – yilidin buyanqi saylamlarda (qaytidin ötküzülgen 2015 – yilliq saylamni hésabqa almighanda) tünji qétim türkiye büyük millet mejlisidiki köp sanliq igilesh ewzellikini qoldin birip qoydi.

intayin ochuq – ashkara, riqabet muhitida, toluq bir démokratiye bayrimi sheklide ötküzülgen türkiyening tunji pirézidéntliq saylimigha dair közitishlerning xolalisisi töwendikiche:

saylighuchilarning qatnishish nisbiti rékot yaratti. texminen 60 milyon saylighuchining %87.5 i bélet tashlidi. intayin ochuq – ashkara, riqabet muhitida ishqa ashqan bu nisbet türkiye we dunyadiki bashqa döletlerge nisbeten pequladde yuqiri derijilik qatnishish nisbiti bolup körülmekte. bunche yuqiri nisbetlik qatnishish sewiyesi türkiyening 1876 – yili bashlanghan démokratiye yürishining küchlengenlikining we chongqur yiltiz tartqanliqining roshen ipadisidur.

ijtimaiy taratqularda «gherb döletliride saylam sanduqliri bar, saylughuchi yoq iken. sherq döletliride, saylighuchilar bar, saylam sanduqliri yoq iken» dep tilgha élinghinigha oxshash, türkiyede saylam sanduqliriningmu we saylighuchilarningmu teng birla waqitta mewjut bolghanliqi, démokratiyening kelgüsi nuqtisidin tolimu ümit bexsh bir ehwaldur.

siyasiy muqimliq؛

adalet we tereqqiyat partiyesi 2002 – yilidin buyan 5 qétim arqimu - arqidin saylamlarda ghelibe qildi. türkiyening siyaset tarixida bundaq bir utuqning misalini tapqili bolmaydu. démokratik riqabet bolghan döletlerde arqimu - arqidin 5 qétim saylamda utuqqa érishish heqiqet intayin nadir bir ehwal. hakimiyette turiwérishning upritishinimu nezerde tutqanda, adalet we tereqqiyat partiyesining saylamda yene utup chiqishi saylighuchilarning omumiy yüzlük memnunliqining we siyasiy muqimliqning dawamlishini qollap – quwwetlishining ipadiisdur. öktichilerning éghizliridin chüshürmeydighan tenqidliri we qorqutush xaraktérlik saylighuchilargha sunghan yaltiraq sözliri anche étibargha élinmighanliqi éniq.

pirézidéntliq sistémi yene bir qétim qollashqa érishti؛

öktichi partiyelerning «millet ittipaqi» nami bilen qurghan birlikliri saylamlardin ilgiri, eger ghelibe qilsa, parlamént sistémisini qaytidin tikleydighanliqini uchuq wede qilshqan idi. shunga bu saylamni 2017 – yilida qobul qilinghan prézidéntliq sistémisining qaytidin awazgha qoyulushi depmu körüshke bolidu. aldinqi qétimqi xelqning rayigha qoyushta bu sistéma %51.4 lik awaz bilen qobul qilinghan idi. bu qétim jumhur reis rejep tayyip erdoghanning téximu köp awaz élip %52.5 ni qolgha keltürishini, pirézidéntliq sistémisining saylighuchilar teripidin yene bir qétim qobul qilinishi, dep bahalashqa bolidu.

partiyeler ara ötüshmiler؛

saylam netijiliri hemmila partiyeler arisida dégüdek bir ötüshme bolghanliqini otturigha qoydi. adalet we tereqqiyat partiyesidin milliyetchi heriket partiyesige, jumhuriyet xelq partiyesidin iyi partiyege we xelqlerning démokratiye partiyesige ötüshler bolghanliqi diqqetni tartti.

jumhur reis rejep tayyip erdoghan eneniwiy tus alghan balkon nutiqida, adalet we tereqqiyat partiyesidiki töwenlesh nisbitini hés qilghanliqini hemde kéreklik xizmetlerni yolgha qoyidighanliqini hazirdin bashlapla élan qildi. erdoghan bilen muherrem injining öz partiyeliridinmu köp awazgha érishishi bolsa, bu rehberlerningmu bashqa partiye saylighuchilirining awazigha érishkenlikini namayen qilip bermekte. bu jehette erdoghanning kordlardin mueyyen derijide qollashni qolgha keltürgenlikini tilgha élishqa bolidu.

saylighuchilarning partiye tallashlirining özgiridighanliqini körsitip qoyushi, emeliy yürgüziliwatqan bir démokratiye nuqtisidin tolimu saghlam bir ehwal. partiyeler arisidiki ötüshme, siyasiy partiyelerni saylighuchilargha téximu bek étibar bérishke mejbur qilidu.

parlaménttiki ezalar nisbitining yuqiri kötürülishi؛

%10 lik ölchem sisitémisi sewebidin türkiyede saylighuchilarning melum bir qismining iradisi parlaméntta özini namayen qilalmaytti. bu qétimqi saylam arqiliq qanunluq halgha keltürülgen ittipaqlishish sistémisi bilen türkiye tarixida tünji qétim misali körülmeydighan derijide 8 partiye öz namratlirini otturigha chiqardi yaki bashqa partiyeler bilen qurghan ittipaqliri dairiside namzat belgilep, parlaménttin orun alghuzalidi. bular adalet we tereqqiyat partiyesi, jumhuriyet xelq partiyesi, milliyetchi heriket partyesi, xelqlerning démokratiye partiyesi, iyi partiye, büyük birlik partiyesi, saadet partiyesi we démokratiye partiyesi boldi. 1950 – yilidin kéyinki köp partiyelik siyasiy tariximizda peqet 1969 – yildiki saylamdila 8 partiye parlaménttin orun alalighan idi.

yéngi sistémining muresseleshtürgüch tesiri؛

aldinqi heptidiki maqalimizde türkiyening yéngi sistémisining muresseleshtürgüch tesirining, peqetla öz saylighuchilirigha salam qilidighan sistémini chörüp tashlighanliqi üstide toxtalghan iduq. saylam boyiche we saylamdin kéyin körülgen ehwallarda %50 +1 ning tesirini asanla körüp yételiduq. pirézidéntning %50 +1 awaz arqiliq saylinish imkaniyitige ige bolushi, türkiyeni téximu bek normallashturushqa, siyasiy partiyelerni peqetla öz saylighuchilighila emes, bashqilarghimu alahide étibar bérishke mejburlaydighan halgha keltürdi. shundaq qilip, türkiyede téximu bek démokratiyelishish we erkinlishish ishqa ashidighan boldi. bu ehwal ichki tinchliqqa zor töhpe qoshqusi.

yer shari xaraktérlik aktiyorlarning kibirlik we buyruqwazliq pozitsiyelirige pisent qilmasliq؛

aldinqi saylamlardikige oxshash bezi gherb döletliri, alemshumul shirketler, médiya organliri, kéreksiz bir shekilde türkiye saylighuchilirigha heddidin ziyade mudaxile qildi. adalet we tereqqiyat partiyesige qarshi tenqidchi, eyiblesh xaraktérlik sözlerni ishletti. aldinqi saylamlardikige oxshash saylighuchilar bu qétimmu yer shari xaraktérlik aktiyorlarning xahishigha zit awaz qollandi. bu ehwallarni chet ellerde tashlanghan awaz béletlirdinmu körüwalaylaymiz. bezi döletlerning siyasiy heq – hoquqlarni chekleydighan, ipade we yighilish erkinliklirini mensitmeydighan hemde döletliride turushluq türklerge uchuq tehdit salidighan pozitsiyelirige qarimastin, chet ellerdiki saylighuchilarning saylamgha qatnishish nisbiti yene pewquladde yuqiri boldi. ular özliri türiwatqan döletlerning kütkinining eksiche asasliq köp qismi adalet we tereqqiyat partiyesini qollidi. saylighuchilarning yer shari xaraktérlik bésimlargha qarap emes, özlirning erkin iradisge binaen bélet tashlishi, mezkur döletlerge nisbeten shundaqla xelqning tallash erkinlikige hörmet qilidighan yer shari xaraktérlik aktiyorlargha nisbetenmu hemde dunya tinchliqi üchünmu héch shübhisizki, intayin qimmetlik sawaq boldi.

türkiye 2000 – yilliridin kéyin kishi béshigha toghra kélidighan dölet kirimini 2000 dollardin 10 ming dollargha chiqardi. erkinlik we démokratiyening ölchimini yüqiri kötürdi. süriye, iraq, iran, géritsiye, liwiye, israiliye, ukraina we giroziyege oxshash xoshna döletlerdiki selibiy weziyetlerge qarimastin, tinchliq, xatirjemlik we ümidwarliqni mustehkemliyelidi. fethullahchi térroluq teshkilati we bashqilarning herbiy isyanlirini bir terep qilalidi. 2016 – yili ötküzülgen xelqning rayini sinash we bu hepte ötküzülgen saylam, texminen 150 yilliq démokratiye tarixida intayin chongqur özgirishlerni ishqa ashurup÷, pirézintliq sistémisini berpa qildi. türkiye bularning hemmini démokratik siyasiy sistéma sayiside ghelibige érishturdi. erkin, ochuq, adil we riqabet asasidiki saylamliri arqiliq xelqning küchlük bir siyasiy we ijtimaiy qanunluq salahiyetke ige siyasy hakimiyetke sazawer bolishi hemde bu barliq démokratik özgirishlerni ishqa asuralishi asasen dégüdek mumkin emes idi. türkiye ishqa ashurghan bu utuqliri arqiliq peqet dölitiningla emes, belki pütün rayonning we gherb döletliriningmu mueyyen éghirliqtiki yükini töwenletken boldi. bu döletler 3 neper panahlanghuchi üchün endishe qiliship yürgen chéghida, türkiye 3 yérim milyon panahlanghuchigha qochaq achti.  türkiyediki démokratiyening we muqimliqning qedrini hemmeylen yaxshi bilishi lazim.  

    hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!