2018 we iraqta saylam

amérika qachanki iraqni ishghal qildi, shu kündin buyan iraqta her ötküzülgen  saylamlardin kéyinla éghir böhranlar yüz béridighan weziyet shekillendi. elwette, iraqta buningdin bashqimu nurghun böhranlar bar. térrorluq teshkilati daésh tamamen passip halgha keltürülgen bolsimu, lékin iraqtiki mesililer hel bolghini yoq. bu sewebtin 2018-yilimu iraqning weziyitini yéqindin közitish tolimu zörür.

iraqta saylam we muqimliq

amérika 2003-yili birmu yolluq sewebni bildürmeyla iraqni ishghal qiliwaldi,shuningdin kéyin iraqning dölet organliri we nopuzi burunqidek küchlük bolmay qaldi. saylamlar qerrellik halda ötküzüp kéliniwatqan bolsimu, amérika ishghaliyitidin kéyin siyasetning éntik we mezhep merkezlik halda yolgha qoyulushi sewebidin siyaset organliri mesililerni hel qilishtin bekrek mesililerni téximu murekkepleshtürüwétidighan hetta ulghayitiwétidighan haletke kélip qaldi. shunglashqa, her ötküzülgen saylamdin kéyin iraq éghir böhranlargha sehne boldi.

2005-yilning axirida ötküzülgen saylamdin kéyin iraq 2006-yildin kéyin mezhep xaraktérlik ichki urush patqiqigha sörep kélindi. 2010-yildin kéyin sünniy we shie qutuplishishi roshenleshti, eyni dewirdiki iraq bash ministiri nuri el malikining sünniy ereblerni chetke qéqip yolgha qoyghan siyasetliri tüpeyli weziyet téximu keskinleshti. 2014-yildiki saylamdin kéyin bolsa térrorluq teshkilati daéshning qanliq hujumliri sewebidin iraq weyran boldi.

bu ehwallargha qarap 2018-yildiki saylamdin kéyin iraqning weziyiti burunqidin köp perqliq bolmaydighanliqini perz qilishqa bolidu. térrorluq teshkilati daéshning körünüshte bolsimu sehnidin chüshüp kétishi kishini az tola xoshal qilidighan ehwal.

shimaliy iraqta ötküzülgen musteqilliq référandumi (xelq rayini sinash paaliyiti)din kéyin bash ministir heyder ibadi rayondiki küchler bilen hemkarliq ornatti, bu ehwal merkizi hökümet baghdadni rayonluq hökümet erbil aldida üstünlükke érishtürdi. buningdin sirt, iraq hökümiti néfit éksportini körinerlik derijide ashurdi, hemmidin muhimi zor miqdardiki urush chiqimlirining eksiche yenila put tirep turalidi. bu ehwallargha qarap, 2014-yili bash ministir bolup saylanghanda parchilinip kétish aldida turghan döletni idare qilishqa mejbur bolup qalghan heyder ibadining töt yilliq wezipe ötesh mudditi tolimu müshkül ötken bolsimu yenila melum utuq we netijilerge érishkenlikini körüwalalaymiz. biraq bu güzel menzirining yene bir teripi bar idi, baghdad hakimiyitining hem térrorchilargha hemde bölgünchi küchlerge qarshi küreshliri asangha toxtimidi. baghdad hakimiyitining iraq siyasitige qanchilik tesir körsiteleydighanliqi üstide ayrim bash qatturush kérek. küchlük baghdadmu yaki baghdadqa tesir körsiteleydighan we her biri dölet ichide döletke oxshash heriket qilidighan guruhlarning ittipaqimu?

saylamdin burunqi siyasiy küch muwazinetliri

iraq parlaménti 2018-yili 12-mayda saylam ötküzülidighanliqini jakarlidi. hazirghiche iraqta saylamlar békitilgen waqitta ötküzülmey keldi, dawamliq 6 ay kéyin ötküzüldi. saylam we siyasetning teqdirige tesir körsitidighan sezgür siyasiy küch muwazinetliri toghruluq nurghun jawabi yoq soallar bar. bu soallardin biri iraqni deslep térrorluq teshkilati daéshtin arqidin bölgünchi küchlerdin qutquzghan iraqliq shie erebler qollaydighan hashdi shabi küchlirining yéngi siyasiy dewirdiki orni, rolining qandaq bolushidur. ayetullah eli sistanining qoralliq küchlerge qilghan chaqiriqidin kéyin nurghun qoralliq guruh qorallirini tashlap normal siyasetke yüzlinishke bashlidi. hashdi shabi küchlirining bir mezgil iraq mudapie ministirliqining bashqurushigha ötkenlikini untup qalmasliq lazim. mundaqche qilip éytsaq, shahdi shabi küchliri qanunluq salahiyetke érishken bolup, ezaliri dölettin maash alatti. bu sewebtin organ kimliki özgergen bolsimu, teelluq éngi undaq asan özgermeydu. yene bir soal, sünniy ereblerning tüzümge qandaq maslishishidur. amérikining iraqta baas partiyesini passip halgha keltürüp qoyushidin buyan hel bolmay kéliwatqan bu mesile téximu murekkepliship ketti. kona baaschilar daéshqa zerbe bérish heriketliride muhim rol oynidi, elwette, bu ishta iraqtiki qebililerningmu roli az emes. kéyinki üch yilda sünniy erebler chéchilangghu bolup ketti, küchi ajizlap burunqi halidin esermu qalmidi. bir qismi daésh teripidin passip halgha keltürüldi, bir qismi baghdad teripidin térrorchi élan qilindi. yene birqismi iraqni tashlap kétishke mejbur boldi. shunga ularning xelqtin yardem telep qilishqa ne yüzi yoq ne küchi yoq. peqet bir qismi baghdad hakimiyiti bilen ittipaq tüzdi, nöwette eng küchlük bolghini bu guruhtikilerdur. qisqisi, sünniy ereblerning meyli qebililer arisida bolsun meyli siyasiy sehnide bolsun burunqidek küchi yoq.

iraqliq kürt (kord)lerning orni, küchi we kélechiki üstidimu oylinishqa toghra kélidu, iraq kürt rayonluq hökümitige qarashliq rayonlarda bu yil saylam yoq. bu rayondiki parlamént we bash ministirliq saylimi kürtlerge nisbeten iraqtiki omumiy saylamlargha qarighanda téximu muhim. biraq bultur 16-öktebirdin kéyin baghdadta meydangha kelgen özgirishler iraq kürt rayonluq hökümitige bekrek tesir körsitidighan weziyet shekillendi. kürtler 2003-yildin 2010-yilighiche baghdadqa tesir körsiteleytti, lékin 2014-yildin kéyin burunqidek tesir körsitelmeydighan ehwalgha chüshüp qaldi. parlaméntta érishken orunduq sani nisbeten köp bolsimu birleshme hökümet qurulalmighan ehwalda muhim wezipilerge érishishi tolimu tes.

shunisi heqiqetki, yéngi siyasiy küchler sehniside iraq kürt rayonlun hökümiti baghdadta qaytidin nopuz tiklishi lazim, bolmisa fédratip rayondiki iqtisadiy mesililer téximu éghirliship kétidu.

iraqta siyasetning asasliq alahidiliki besh yilda bir qétim özgirishke bashlidi. iraqta merkizi hökümet nopuzini tikleshke küchewatqan jeryanda éghir sinaq we qiyinchiliqlargha duch kélishi mumkin.