dunyada iz qaldurghan türkiy xelqlerning ulugh zatliri - 12
türkiye awazi radiyosi: ewliya chelebi heqqidiki melumatlarning köp qismi uning esiri «sayahetname» din élinghan. bu eserde uning ismi ewliya chelebi, déyilgen. bu heqtiki bir qarashqa asaslanghanda, uning dadisi eyni waqittiki alimlardin biri bolghan ewliya mehmet ependige bolghan hörmiti sewebidin oghlining ismini ewliya dep qoyghan. yene bir qarashqa asaslanghanda, ewliya özining ustazigha bolghan hörmiti seweblik bu isimni özige talliwalghan.
ewliya chelebi 1611 – yili 25 – martta istanbuldiki unkapanda dunyagha kelgen. sayahetnamisining altinji jilididiki uchurigha asaslanghanda, ailisining yiltizi ehmet yesewige tutishidu. jeddi eje yaqup, osmanlilarning atisi ertughrul bilen birlikte türkistan (ottura asiya) din anadolugha kelgen. uning ailisi deslepte kütahyagha yerleshken. istanbul pethi qilinghandin kéyin, unkapangha köchüp kelgen. dadisi derwish mehmetzilli uzun yillarghiche osmanli padishahlirining zegerlirining béshi bolghan we yürüshlerge qatnashqan.
dunyada ötken dangliq seyyahlarning biri bolghan ewliya chelebi, hamid ependi medrisesige oqushqa kirgen. u bu medrisede yette yil telim alghandin kéyin, qurani kerimni yadqa élishqa bashlighan. u dadisidin hösinxet, neqqashchiliq we bézekchilik hünerlirini ögengen. 1635 – yili ayasofya jameside 6 – murat xan bilen tonushup, dölet erbabliri we bilim ademliri yétishtürülidighan, yuqiri derijilik eskerler terbiyelinidighan enderun mektipide oqughan. ewliya chelebi türkchini nahayiti pishshiq bilidighan bolup, enderun mektipide erebche, parsche we rumchini, dadisining dosti simyon ustidin latinche we yunanchini ögengen idi.
10jilidliq katta eser «sayahetname» diki melumatlargha asaslanghinimizda, ewliya chelebi bir qanche yil nurghunlighan döletlerni atliq aylanghan. sayahetnamiside, özining jeng maharetlirini yaxshi bilidighanliqini eskertken ewliya chelebi, nahayiti saghlam we küchtünggür adem idi. u sayahet qilghan yillarda melum urushlargha toghra kélip qalghan we bezide ölüm xetirige duch kelgen. u bundaq chaghlarda eqli qabilyiti, hazir jawabliqi we xush chiray körünüshi bilen xeterlerdin muweppeqiyetlik ötüp ketken. ordidiki imkaniyetlerdin paydilinish pursitige ige turuqluq, hoquq we imtiyazgha héris bolmighan ewliya chelebi, ömrini sayahet qilishqa, oxshimighan jaylarni körüshke, insanlarni tonushqa we körgenlirini yézip qaldurup, kéyinki ewladlargha qaldurushqa atighan.
ewliya chelebi bay tesewwur küchige ige kishi bolup, enenilerge sadiq we nahayiti keng qorsaq adem idi. u bu alahidilikliri bilen oxshimighan jemiyet we medeniyetler arisida özini yat hés qilmay, kishiler bilen semimiy diyalog ornatqan. u dindar musulman bolushigha qarimay, barghan jaylirida chérkawlarnimu ziyaret qilip, oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan kishiler bilen özara pikir almashturghan. u körgen bir chüshi seweblik dunyagha meshhur sayahitini bashlighan idi. ewliya chelebi bu chüshide, özini istanbuldiki yemish porti etrapigha jaylashqan ahi chelebi jameside köridu. jamede jamaet intayin köp idi. u jamaetke diqqet bilen qaraydu, muhemmed eleyhissalam eng bashta idi. yénida eng sadiq töt xelipisi we bashqa eshablirimu bar idi. u peyghember eleyhissalamning yénigha bérip, shapaet tileshni ümid qilidu. emma, yénigha bérishqa jüret qilalmaydu. axirida, jasaretke kélip, «shapaet ya rusulullah» deymen dep «sayahet ya resulullah» dep salidu. shuning bilen u bu chüshining tesiride 70 yéshighiche sayahitini dawamlashturidu.
ewliya chelebi sayahitini istanbul we etrapidin bashlaydu. kéyinche osmanli impératorluqining chégrasi ichidiki memliketlerning hemmisini dégüdek aylinip chiqidu. anadolu, rumeli, süriye, iraq, misir, girit, hijaz, ukraina, ruminiye, slowakiye, transilwaniye, moldowa, awstiriye, wéngiriye (hungriye), polsha, gérmaniye, gollandiye, bosniye – gértségowina, kirodiyening dalmachya rayoni, jenubiy rusiye, qirim, kawkaz, iran, ezerbeyjan, misir, hebeshistan we sudanda ziyaretlerde bolidu. sayahiti jeryanida bügünki künimzdimu intayin muhim qimmetke ige melumatlarni yézip xatire qalduridu. u 50 yil dawamlashqan sayahitidin kéyin, 1682 – yili wapat bolidu.
awstiriyelik tarixshunas, diplomat we sherq bilimliri tetqiqatchisi joséf won hammér 1814 – yili «sayahetname» ni tapqandin kéyin, nurghunlighan chet ellik alimlar ewliya chelebi toghrisida tetqiqatlarni qilghan. bu eser nurghunlighan tillargha terjime qilinip, neshir qilinghan. sayahet nuqtiliri we u barghan jaylar eserde tilgha élinghan terepliri boyiche qaytidin tekshürüp tetqiq qilinghan.
sayahetnamide, aptor kezgen we körgen jaylirini inchike közitip, öz aldigha bir parchidin tetqiqat témisi bolush mumkinchiliki bar melumatlar we höjjetlerni qisturghan. bular arisida hékayiler, xelq naxshiliri, xelq qoshaqliri, riwayet – chöchekler, dialiktika, xelq senetliri, kiyim – kéchek adetliri, toy murasimliri, köngül échish, qoshnidarchiliq adetliri, jemiyet alahidilikliri we hüner – senetliri muhim orunda turidu.
