bashlanmay turup jumhur reislik hökümet tüzümidin kona tüzümge qaytish mumkinmu?

türkiyede 24 – iyun küni tarixidiki 32 – nöwetlik omumiy we tunji qétimliq jumhur reislik hökümet tüzümi saylamliri ötküzülidu. adalet we tereqqiyat partiyesi bashchiliqidiki «jumhuriyet ittipaqi», xelq rayini sinashta qobul qilinghan jumhur reislik hökümet tüzümi dairiside saqliniwatqan mesililerni hel qilish toghruluq xelqqe wede bermekte.

 «millet ittipaqi» ni shekillendürgen partiyelerning xelqqe bergen wediliridin biri bolsa, parlamént tüzümige qaytishtin ibaret bolup, saylamda ghelibe qilghan teqdirde, qisqa waqit ichide parlamént tüzümini eslige keltüridighanliqlirini tekitlimekte.

öktichi partiyeler qanche qarshi chiqsa chiqsun, pirézidéntliq tüzümi yaki türkiyediki ismi boyiche éytqanda, jumhur reislik hökümet tüzümi xelq rayini sinash arqiliq qobul qilinghandur. yéngi tüzüm 24 – iyun künidin étibaren toluq ijra qilinishqa bashlinidu.

öktichilerning yéngi tüzüm téxi héch sinaq qilmay turup, bu tüzüm arqiliq xelqimiz duch kéliwatqan mesililerni hel qilghili bolup bolmaydighanliqini sinaq qilmay turup katégoriyelik jehettin ret qilishi qilche eqilge sighmaydu. chünki, öktichiler eslige keltürmekchi boluwatqan kona tüzüm türkiyede texminen 140 yildin buyan ijra qiliniwatqan we hemishe qosh yönilishlik mesililerni otturigha chiqiriwatqan bir tüzümdur.

parlaméntliq tüzümni nahayiti yaxshi ijra qiliwatqan döletlermu yoq emes, elwette. emma türkiyege nisbeten élip éytqanda, parlaméntliq tüzüm otturigha chiqiriwatqan kirizisler, döletning bashqurghili bolmaydighan ehwalgha chüshüp qélishi, ichki – tashqi wesiy küchlirige dawamliq purset yaritip bérishi qatarliq amillar téxi xelqning ésidin kötürülüp ketkini yoq.

1961 – yili asasiy qanun arqiliq qurulmilashqan, héchbir shekilde xelqning wekillirining qollishigha érishelmigen herbiy we edliye jehettiki wesiylikke yol achqan mesililer hemmige besh qoldek ayan.

dargha ésilghan sabiq bash ministir we ministirlar, tehditke uchrighan siyasiyonlar, parlaméntning etrapi qorshalghan halda jumhur reislik saylimi ötküzüsh qatarliq échinishliq misallarmu xelqning ésidin kötürülüp ketkini yoq.

meyli saylam tüzülmisi bolsun, meyli wesiy küchlirining izchil mudaxilisi bolsun, meyli qélipliship ketken siyasiy tüzüm kirizisliri bolsun, meyli birleshme hökümetler dewrliri bolsun, meyli qisqa muddetlik hökümetler bolsun, hemmisi döletning qurulmisini ajizlashturuwetken bolup, bularni xelq téxiche untup qalghini yoq.

1961 – yilqi asasiy qanun arqiliq keltürülgen, siyasiy tüzlmiside, qurulmisida we ijraatlirida xelqning wekilliri héchbir shekilde paydilinalmaydighan edliye biyurokratiyesining qalduqliri téxiche bir terep qilinghini yoq. herbiy – siyasiy özgirish qozghighuchilarning herbiy mudaxililerni qanunluq qélipqa kirgüzüsh wasitisigha aylinip qalghan, kündilik hayattin we dunyadin yüz örigen, üsti yépiq bir tüzümge asaslinidighan aliy sot biyurokratiyesi, döletning uchqandek tereqqiy qilishi, démokratiklishishi we téximu kop erkinlishishining aldida goya sépil bolup turuwalghan.

qurulmisi étibari bilen koniliq terepdari bolghan biyurokratiyemiz, pat - pat almiship turidighan siyasiy hökümetler we birleshme hökümetler sewebidin özining rolini téximu yaxshi jari qilduralmaydighan sewiyege chüshüp qalghan. nahayiti qisqa waqit ichide almishidighanliqi üchün, hakimiyet béshigha chiqidighan hökümetning özi bilen hemkarliq ornitip ornatmaydighanliqidin xatirjem bolalmaydighan, hemde qilmishliri tüpeyli hésabqa tartilishtin endishe qilidighan biyurokratiyedin özining rolini jari qildurushini kütüsh qandaqmu mumkin bolsun?

türkiye özining ulughwar nishanini boylap heriket qilmighan teqdirde, tashqi wesiy küchlirining, yer shari xaraktérlik aktiyorlarning ichki wesiy unsurliridin paydilinip iqtisadiy mudaxililer yaki térrorizmni ewj alduruwétish arqiliq ichki tüzümge asaslinidighan tengpungluq bilen oynishishigha toluq xatime bérilgini yoq.

adalet we tereqqiyat partiyesi hökümetliri hakimiyet yüzgürgen yillarda, xelq ene shundaq san - sanaqsiz qiyinchiliqlar we qiyin ötkellerni unutti. 2000 – yillardin kéyin uda 4 qétim dawamlashqan adalet we tereqqiyat partiyesining öz aldigha hakimiyet béshigha chiqishi hergizmu kona tüzümning ewzellikidin emes, eksiche, özgiche ehwaldur. shunga, buni kona tüzümning alahidilikidin dep xata chüshüniwélip, aldinip qalmasliq lazim.

islam dunyasinimu öz ichige alghan gherbtin bashqa eller duch kéliwatqan ikki asasliq mesile, xelqning iradisining siyasette yéterlik derijide eks etmesliki, hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin démokratik bir özgirishning ishqa ashmasliqidur.

türkiyede qobul qilinghan jumhur reislik hökümet tüzümige asasen jumhur reis bolup saylinish üchün namzatlardin birining kem dégende % 1+50 awazgha érishishi, jümlidin biwasite xelqning küchige tayinishigha toghra kélidu.

yéngi ehwalning qiyinliqini körgen, pirézidéntliq tüzümni qollaydighanlarning beziliri «ejiba toghra qiliwamduq, yoq?» dep endishilirini otturigha qoymaqta. hökümitimiz ilgiri bashqilarning yardimigha muhtaj bolmastin öz terepdarlirining awazliri bilenla hakimiyet béshigha chiqalaytighu, dep qarimaqta.

bu qarash rejep tayyip erdoghan choqum hakimiyet béshigha chiqidu, dep oylaydighanlarning qarishidur. parlaméntliq tüzüm rejep tayyip erdoghangha oxshighan nahayiti küchlük rehberler wezipe ötigen dewrlerde türlük mesililerning otturigha chiqishigha seweb bolmasliqi mumkin. emma, siyasiy tariximizgha nezer tashlighanda, bir partiyening daim saylamda ghelibe qilishining nahayiti az körülidighanliqini biliwalghili bolidu. derweqe, rejep tayyip erdoghan alahide talantliq rehber bolghanliqi üchün, hemishe ghelibe qilip keldi. shunga, erdoghandin kéyinki dewrni oylishishqa toghra kélidu.

hakimiyet béshidiki partiyege nisbeten élip éytqanda, saylamlarda peqet öz terepdarlirining awazliri bilenla ghelibe qilghili bolidu, parlaméntliq tüzüm  ghelibe qilishqa qilche tosalghu bolalmaydu, dep chüshinish mumkin.

hakimiyetning uzaq mezgillik bolushi, wesiy küchlirining emes, xelqning iradisining siyasiy hakimiyetke téximu köp eks étishi, jughrapiyelik qurulmisi intayin murekkep bolghan türkiyeni téximu asas bashqurush, islahat qedimini tézlitip, uchqandek tereqqiy qilish we döletni qudret tapquzush nishanigha yétish üchün siyasiy tüzümni özgertish türkiyege nisbeten mejburiyet idi.

adalet we tereqqiyat partiyesi bu dairide özige nisbeten eng qiyin bolsimu, lékin toghra bolghan ishni qildi. bu özgirish arqiliq buningdin kéyin türkiyede siyasetning xojayini xelq bolidu. xelqning qollishigha érishelmigen ichki – tashqi wesiy küchlirining siyasiy tüzümge mudaxile qilish imkaniyetliri adettin tashqiri derijide ajizlidi. siyasiy tüzüm keltürüp chiqiridighan qurulmiliq mesililer asasiy jehettin hel boldi. shunga, buningdin kéyin otturigha chiqidighan mesililerge tüzüm emes, eksiche, ijraatlar seweb bolidu.

bu nuqtidin élip éytqanda, öktichilerdin ümid qilinidighini, yéngi tüzüm téxi toluq ijra qilinmay we sinaq qilinmay turup, ishqa yarimaydighan kona tüzümni eslige keltürüshke urunush emes, eksiche, yéngi tüzümni ijra qilishqa alaqidar otturigha chiqqusi mesililerde agahlandurush bérish we hel qilish charisi tépishtur.

öktichi partiyeler téxiche toluq chüshinip yételmigen bolsimu, lékin, yéngi tüzüm héchbolmighanda ularni bayanatliri jehettin bolsimu özgertmekte.

xelqqe körenglik qilidighan, özlirining yashash terzini xelqqe mejburiy tangidighan, daim dégüdek puqralarning kiyim – kéchekliri bilen hepilishidighan partiyelerning bügünki künge kelgende xelqqe özliri yashatqan derd – elemlerni emes, mentiqqe téximu uyghun kélidighan wedilerni béérishlirining sewebliridin biri del özgergen siyasiy tüzümdur.

özgirishchan siyasiy tüzümning hazirdin bashlapla saylam basquchigha eks étishi heqqide kéler heptiki pirogrammimizda toxtilip ötimiz.