Ğadel dönya buldıru ciñelme?

Dönyağa küz salğanda ênergiya çığanaqlarına iyä bulğan töbäklärdä citdi säyäsi häm sośial’ problemalar buluın küräbez. Fäqirlek bu problemalarnı tağın da arttıra.

Fäqir illärdä qorallarğa salınğan kapital ul illärneñ aç keşelären tuydıraçaq däräcädä. Xätta watandaşlar suğışı küzätelgän urınnarda qoralğa kertelgän investiśiya biredäge sänağät häm qalqunı investiśiyäläre byudjetınnan şaqtıy yuğarı.

Mondıy illär arasında  iñ iğtibarnı cälep  itkäne - Somali. İldä tulısınça sönnülär yäşi häm alar Şafii mäzhäbendä.

Afrika häm Yaqın Könçığışta mondıy üzençälekkä iyä il yuq diyärlek. Barlıq illärdä törle êtnik törkemnär bar. Somalida 1960 nçı yıllardan birle däwlät avtoritetı probleması bar. Bu problema 1980 nçe yıllarda tulı mäğnäsendä citäkçelek buşlığına äwerelde. Yıllar buyı däwam itkän xaos häm tuğan ,qardäş ğawğası arqasında Afrikanıñ ciröste häm cirarastı baylıqları cähätennan iñ bay ile bulğan Somali yaqınça 30 yıldır açlıq belän köräşä. 

Xälbuki Somali cirastı häm ciröste baylıqları belän genä tügel diñgez êşlänmäläre cähätennän dä dönyanıñ iñ küp törle häm bay yatmalarına iyä. Somali kiñleklärendäge balıq yatmaları distälärçä awrupalılarnıñ tabınnarında urın ala. Däwlät avtoritetı buşlığı arqasında awrupalı balıqçı köymäläre bernindi salım häm bäyä tülämiçä Somalinıñ diñgez êşlänmälären 1990 nçı yıllardan birle üz illärenä taşıy.

1991 nçe yılda Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ ilgä oyıştırğan tınıçlıq xäräkäte Somaliğa tınıçlıq kiterü urınına êçke bäreleşlärne tağın da arttırdı. Bäreleşlärgä qarşı bulğan ğailälär dä qorallanıp bu suğışta qatnaştı. BMO tınıçlıq köçeneñ Somalidağı barlığı ilne tulısınça idarä itelä almaslıq xälgä kiterde.

Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan premyer-ministr bulğan çaqta yaña Törkiyäne dönyağa iğlan itkändä üzläre barğan här cirgä tınıçlıq, xozur häm mullıq alıp kilüçe il bulaçaqların milli häm xalıqara platformalarda citkergän ide. 

Törkiyäneñ 1920 nçe yıllardan başlap xäzerge waqıtqa qadär iğtibarsız qalğan Afrikağa tağın da küp qızıqsınu kürsätäçägen, töbäkkä kolonizator añlayışı belän tügel ,ike tigez xoquqlı keşe añlayışı häm partner töşençäse belän qarayaçağın  belderde.

Ärdoğannıñ bu tigezlek, tiñdäşlek añlayışına bik küp Afrika ilendä şiklänep qaradılar. Fäqät Ärdoğannıñ êşmäkärläre,ictimaği oyışmalar häm diplomatik wäkilleklär belän qitğağa yasalğan säfärlär yaña Törkiyä säyäsäten praktikada kürsätte.

Baştaraq yaña Törkiyägä qarata şiklänep qarağan qayber Afrika illäre ike yaqlı mönäsabätlärdän soñ işeklären açtı.

Somali Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ yaña Törkiyä vizionın Afrikada iñ yaxşı räweştä ğamälgä aşırğan il bulıp tora.  Somaliğa iqtisadi yärdämnär belän bergä mediśina, mäğarif häm transport kapitalı salındı.Milliardlarça dollar bu yärdämnär tulısınça bağışlap birelde. Törkiyä waqıfları ilneñ här poçmağında êşçänlek başqara.Qoyılar häm mäktäplär açtılar.İldäge su häm mäğarif problemasın çişügä yärdäm ittelär. Bu xezmätlär barısı da Törkiyä däwläte häm xalqınıñ yärdämnare belän başqarıldı.

Êlegräk BMO häm NATO qaramağında Somali kiñleklärendä yulbasarlarğa qarşı köräşkän Törkiyä armiyäse da yaña Törkiyä konśepsiyäsenä  turı kilä torğan adımnar yasadı. Törkiyä däwläte häm ictimaği oyışmalar başqarğan humanitar yärdämnär Somali cämğiyäten stabil’läşü häm üz sistemasın buldıruğa zur yoğıntı yasadı.

Şuña kürä dä Törkiyä ilbaşı räsmi zatlarğa boyırıq birep Somaliğa yärdäm itü wazıyfasın tapşırdı. Bu räweşle Törkiyä Somali cirlärendä meñnärçä ğaskär urnaşaçaq baza tözi başladı.

Ärdoğan Somaliğa yärdäm qulı suzğançı il böten dönyağa yabıq ide. Ul distälärçä yıldan soñ bu ilgä ayaq basqan berençe çit il premyer - minstrı ide. Mogadişoda hawa mäydanı tözep bu ilneñ dönyağa açıluın täêmin itte. Bügenge köndä başqala Mogadişoğa häm ilneñ başqa şähärlärenä här kön küp sanda oçış başqarıla.

Bu hawa yulı belän dönyağa açılğan somalilı yäşlär berençe çiratta Törkiyä bulu belän bergä bik küp ildä belem alıp illärenä xezmät itärgä qayta. 

1960 nçı yılğı tüntäreleştän alıp xäzerge waqıtqa qadär däwlät avtoritetı qalmağan Somali yaña Törkiyäneñ miğmarı Ärdoğannıñ yärdämnäre häm investiśiyäläre näticäsendä här kön ğadel häm sistemalı däwlät bulu yulında alğa bara.

Qayber könbatışlı bay illär häm Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ 1960 nçı yıldan başlap 2010 nçı yılğa qadär xärbi oçqıç ,tank,qoral belän başqara almağan ğamällären yaña Törkiyä loqmasın moxtaclar belän büleşkän häm ğadel, tigez dönya töşençäse belän tormışqa aşırdı. 

Afrika qitğasına qorılğan Törkiyä xärbi bazası başqa problemalı töbäklärgä dä hiçşiksez ürnäk bulaçaq. Näfesebezgä,materialist tekälärebezgä xuca bula alsaq ğadel dönya buldıru bik ciñel ul.