Xalıqara Törki akademiya

Bügenge yazmabızda Awraziyädä häm törki dönyada bigräk tä fän ölkäsendä möhim êşçänlek alıp baruçı xalıqara oyışmalardan berse bulğan Xalıqara törki akademiya turında süz alıp barırbız.  

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

      “Törki telle däwlät başlıqlarınıñ tuğızınçı yuğarı däräcäle oçraşuında (bu sammit 2009nçı yılnıñ 3nçe üktäbrendä Azärbaycanda uzğan ide) Qazaqstan İlbaşı Nursoltan Nazarbayev törki dönya belän bäyle tikşerenülär ütkäräçäk xalıqara fänni üzäk tözergä täqdim itte. 2012nçe yılnıñ 23nçe avgust könne Bişkäktä oyıştırılğan Törki telle illär xezmättäşlek şurası sammitında qabul itelgän qarar belän Azärbaycan, Qırğızstan, Qazaqstan häm Törkiyä däwlätläreneñ iniśiativası belän Törki akademiya tözelde. Akademiya 2014nçe yılnıñ 27nçe avgustında xalıqara oyışma statusın qazandı.

      Akademiyanıñ östenlekle maqsatı – törki dönyada urtaq älifba, urtaq terminologiya, urtaq tarix, urtaq ädäbiyat häm başqa mäs’älälärdäge sośial’ belem êşçänlegen äydäp baru.

      Akademiyanıñ êşçänlegenä iñ küp öleş kertüçe oyışmalarnıñ başında Törkiyäneñ TİKA törki xezmättäşlek häm koordinaśiya agentlığı tora. Şuşı bulışlıq belän akademiya Mongoliyanıñ Ötükän töbägendä möhim açış yasadı. 60 tiräsendä törki qawemneñ, 693nçe yılda cıyılıp, yazuların/tamğaların taşqa çuqıp qaldırğan möhim äsärne taptı.

      Akademiya Azärbaycan, Qazaqstan, Qırğızstan häm Törkiyädän törki törek tarixı ölkäsendä belgeç ğalimnär qatnaşuında Törki şurağa äğza illärneñ urta mäktäp uquçıları öçen urtaq törki tarix däreslegen äzerläde. Urtaq akademik êşçänlek häm urtaq däresleklär törki dönyanıñ mädäni berlege, ahäñlege häm intellektual’ xezmättäşlekneñ artuına yärdäm itäçäk. Ayıruça urtaq qimmätlär, urtaq tarix häm urtaq ädäbiyat añlatıluı törki telle däwlätlärneñ häm cämğiyätlärneñ bötenläşüe öçen fiker asqormasın täşkil itäçäk.

      Törki akademiya öç zur fänni/waqıtlı matbuğat basmasın da çığara. Berençe sanı 2014nçe yılda çıqqan “Global-Turk” jurnalı, berençe sanı 2013nçe yılda çıqqan “Altay wä Türkiyat” jurnalı, 2015nçe yılnıñ noyabr’ ayınnan birle atnalıq bularaq çığıp kilüçe “Тurkic Weekly” jurnalı bu ölkädä möhim buşlıqnı da tutıra.

      Xalıqara törki akademiyada tarix häm êtnologiya, sänğät häm mädäniyät, sośial’-iqtisadi tikşerenülär, xalıqara tikşerenülär, ädäbiyat häm terminologiya isemle biş akademik bülek bar.

      Törki akademiyanıñ törki telle illärneñ universitetları arasında uqıtuçılar häm uquçı yäş’lärneñ xäräkätlelege, ahäñ, êkvivalent, akreditaśiya kebek mäs’älälärdä dä iniśiativa aluı faydalı bulaçaq. Bu cähättän Törkiyädän YÖK Yuğarı uqu şurasınıñ äydäp baruçanlığında Törki dönya universitetları agentlığı räweşendä berämlek tözelüe häm Törki akademiya êçenä turı kitererlek itep şäkelländerelüe, formalaştırıluı mömkin.

      Üzäge Qazaqstan başqalası Astanada urnaşqan Törki akademiyanıñ çirattağı başlığı professor doktor Darqxan Qıdırali – törki dönyanıñ xörmätle häm tanılğan ğalimnärennän berse. Kıdırali magistraturanı 1998nçe yılda Ägäy universitetında “Mostafa Çoqaynıñ tormışı, xezmätläre häm dönya qaraşı” isemle dissertaśiya belän tämamladı. 2001nçe yılda İstanbul universitetında “Törkistanda cäditçelek xäräkäte häm Törkiyä belän bağlanışlar” isemle dissertaśiya belän kandidatlıq däräcäsen aldı. Törki dönyanı bik yaxşı tanığan ğalim bularaq Darkxan Kıdıralineñ şuşı wazıyfanı başqaruı bik döres qarar.

      Berniçä ay êlek Astanada Törki akademiyağa barğan idem häm êşçänlegen urınında kürü mömkinlegem buldı. Häm Akademiya başlığı professor doktor Darqxan Qıdırali häm dä akademiyanıñ qimmätle belgeçläre Qanat Dogalov, Daniyar Kosnazarov, Janat Momınkulov häm Asxat Kessikbayev ğilmi oyışmanıñ êşçänlegen täfsille räweştä añlattı. Akademiya tözelgän könnän birle êlemtälären häm êşçänlegen zurayta. Maqsatları qısalarında möhim êtaplardan uza.

      Kürgänemçä, oyışmanıñ xäzerge asqorması häm binası akademiyanıñ êşçänlegenä häm maqsatlarına citmi. Törki dönya öçen başqarılğan êşçänlekkä härtörle yärdämen kürsätüçe Qazaqstannıñ aldıbızdağı barışta Törki akademiyağa tağın da uñaylı häm kiñ üzäk ayırıp quyaçağına ışanam.

      Akademiyanıñ êşläw şartları belän bäyle bularaq Törki şurağa äğza dürt ilneñ bäyläneşle oyışmaları arasında qayber ahäñ awırlıqları bar. Struktural’, qorılış mäs’äläläreneñ xäl itelüe, êş barışınıñ tizlätelüe kiräk. Törki akademiya bügen YUNESKO häm Berläşkän Millätlär Oyışması üzäklärendä xalıqara çaralar ütkärä alğan ixtiramğa layıq oyışma. Törkiyä, Qazaqstan, Azärbaycan häm Qırğızstan Törki akademiya öçen yärdämen, yaqlawın arttırırğa häm daimi byudjet ayırıp quyarğa tiyeş.

      Kiräkle yärdäm kürsätelgän oçraqta Törki akademiya bik qimmätle akademik êşçänlek başqaraçaq, fänni xezmätlärne tormışqa aşıraçaq.

        Ayıruça Üzbäkstan häm Törekmänstannıñ da Törki akademiyağa öleş kertüe häm êşçänlegenä quşıluı häm üzläre häm dä törki dönya cähätennän bik faydalı bulır ide.”