Könbatış Törkiyäne Rusiyä belän xezmättäşlekkä êtärä

"Törek ağımı” tabiği gaz ütkärgeçe proyektı

Törkiyäneñ raslawınnan soñ uzğan ayda Rusiyä Federaśiyäse İlbaşı Vladimir Putin da “Törek ağımı” tabiği gaz ütkärgeçe proyektına qağılışlı Törkiyä-Rusiyä kileşüen rasladı. Bügenge yazmabızda “Törek ağımı” proyektın häm töbäkkä yoğıntısın analizlap qarap çığarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

        “Rusiyä Däwlät başlığı Vladimir Putin “Törek ağımı” tabiği gaz ütkärgeçe proyektı belän bäyle kileşüne rasladı. Kileşü Törkiyä Böyek Millät Mäclesendä 2016nçı yılnıñ 2nçe dekabr’ könne qabul itelde. Rusiyä parlamentınıñ tübän palatası Dumada 20nçe ğinwardä, Rusiyäneñ Federaśiya Şurasında isä 1nçe fevral’dä qabul itelde. “Törek ağımı” tabiği gaz proyektında xökümätlärara kileşügä isä Törkiyä häm Rusiyä arasında 2016nçı yılnıñ 10nçı üktäbr’ könne qul quyılğan ide.

        Proyektnıñ diñgez aşa kiçüe Rusiyä cirlärendäge Anapadan başlap, Törkiyäneñ Trakya töbägendäge Kıyıköydä tämamlanaçaq. “Törek ağımı” belän Törkiyä tağın da arzanğa tabiği gaz täêmin itä alaçaq. Çönki tabiği gaz belän tranzit illär aşa tügel, turıdan-turı Törkiyägä kiläçäk.

        Törkiyä xäzerge waqıtta Ukraina, Moldova, Rumıniya, Bolgariya aşa ber yılda 14 milliard kub metr tabiği gaz ala. Bu proyekt belän monnan arı Rusiyädän Qara diñgez aşa turıdan-turı ütkärgeçtän alaçaq. Bu wazğiyät kiçü bäyäsen tülämäyäçäk Törkiyäneñ tağın da oçsız gaz aluın täêmin itäçäk. Aldıbızdağı çorda Rusiyä belän Ukraina arasında yäisä Rusiyä-Rumıniya/Bolgariya arasında kilep çığuı mömkin krizislardan da Törkiyä bu räweşle täêsirlänmäyäçäk. “Törek ağımı”nıñ yaqınça qudıru küläme ber yılda 63 milliard kub metr. Törkiyäneñ bu proyekttan ber yıllıq 14 milliard kub metr tabiği gaz aluı häm qalğan öleşe 49 milliard kub metr tabiği gaznı Törkiyä häm Greśiya aşa Awrupağa citkerelüe planlaştırıla.

        Bügen Könbatışnıñ ike standartlı säyäsätläre Törkiyä belän Rusiyäne ber-berse belän xezmättäşlek urnaştırırğa êtärä. Bu räweşle xalıqara häm regional’ konyuktura “Törek ağımı” proyektı öçen uñaylı säyäsi şartlar täşkil itä. “Törek ağımı” proyektı Törkiyäneñ tabiği gaz täqdimeneñ iminlegen täêmin itäçäk,  fäqät proyektnıñ ênergiya täqdimen törleländerügä öleşe çiklängän. Törkiyäneñ ênergiyädä import bäylelege 72% külämendä. Törkiyäneñ tabiği gazda Rusiyägä bäylelek küläme isä şäxsi tarmaq belän bergä 42%, şäxsi tarmaqtan tış 29% tiräsendä.

        “Törek ağımı” proyektı Törkiyäneñ global’ ênergiya täqdim itü iminlegendä uynawı planlaştırılğan xab/ênergiya üzäge häm tranzit il bulu maqsatlarınıñ tormışqa aşırıluına da yärdäm itäçäk.

        “Törek ağımı” proyektı belän Törkiyä Rusiyädän östämä tabiği gaz almayaçaq. Barı tik alğan tabiği gaznıñ ütkärgeçen almaştıra. “Törek ağımı” belän Awrupağa qudırılaçaq tabiği gaznıñ Törkiyä cirlärennän uzaçaq buluı – Törkiyäneñ ênergiya üzäge buluı yünäleşendäge strategiyasına öleş kertäçäk. Rusiyä tabiği gazınıñ Törkiyä aşa Awrupağa “Törek ağımı” iseme belän totaşuı – Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlären dä stabil’ totışqa äyländeräçäk, totrıqlı qılaçaq. Monnan tış Törkiyä belän Awrupa Berlege mönäsäbätlärendä dä ênergetika ölkäse aşa yaña çornıñ başlanuın kötärgä bula.

        “Törek ağımı” proyektı – Rusiyäneñ Törkiyägä xis itkän ışanıçnıñ ber näticäse. “Törek ağımı” – ênergiya citkerüdä yaña yünäleş buldırıluı häm ike il arasındağı mönäsäbätlärgä uñay yoğıntısı cähätennän ähämiyätle. Ayıruça Törkiyäneñ berençe atom-töş stanśiyäse bulaçaq “Aqqoyı” atom-töş stanśiyäsen Rusiyäneñ ênergetika şirkäteneñ saluınıñ da ike yaqlı mönäsäbätlärgä yaña ülçäm qazandıra.

        Soñğı waqıtlarda global’ däräcäle möhim ênergetika proyektlarında qatnaşqan Törkiyä xab/ênergiya üzäge bulu mäs’äläsendä “Törek ağımı” proyektı belän bergä möhim êtap aşa uza. Häm “Törek ağımı” häm dä “TANAP” (“Trans Anadolu” tabiği gaz ütkärgeçe proyektı”) häm “TAP” (“Trans-Adriatik” ütkärgeçe) proyektı belän Törkiyä ênergiya taratu mäs’äläsendä aradaşçı rolen üz östenä alaçaq. Bu räweşle global’ ênergiya kartasında strategik torışqa ireşäçäk. Ênergiyanıñ dönyaküläm säyäsättäge häm global’ iqtisad bazarlarındağı ähämiyäten beläbez.

        Törkiyäneñ xab/ênergiya üzäge bulu ölkäsendä yasağan bu adımnarı Törkiyäneñ regional’ aktyordan global’ aktyorğa äylänüe barışında möhim rol’ uynıy ala.

        Global’ aktyor bulu maqsatındağı Törkiyäneñ ênergetika nığıtması bulu tırışuın barı tik iqtisadi qazanışlar perspektivasınnan ğına çığıp añlata almıybız. Bu wazğiyät ber ük waqıtta säyäsi bularaq ta Törkiyäneñ qulınıñ köçäyüe mäğnäsenä turı kilä. Älbättä, böten bolar citärle tügel. Töbäktä geografik torış häm köç säläte bularaq ênergiya säwdä üzäge/xab bula alaçaq iñ östenlekle il Törkiyä. Fäqät Törkiyäneñ ênergetika vizionınıñ iñ yuğarı noqtası bulğan xab/ênergiya üzäge bulu maqsatı öçen iñ êlek üz soraw-taläbennän tağın da kübräk tabiği gaz täqdim itügä häm çığanaq törleländerügä ixtıyacı bar.

        Törkiyä xäzerge waqıtta Rusiyä gazın “Zängär ağım” häm “Trans Balkan” ütkärgeçlärennän täêmin itä. “Törek ağımı” belän Törkiyäneñ çığanaq tügel, ämma yünäleş törleländerelä. Törkiyä kiläçäktä ênergiya liniyalarınıñ kiçü yünäleşe mäs’äläsendä tağın da aktiv säyäsät alıp barırğa tiyeş. Bu cähättän barı tik küper wazğiyätendä genä bulmasqa tiyeş. Näticä bularaq “Törek ağımı” – Törkiyäneñ milli ênergetika strategiyasın küätländerü yulındağı möhim adımnardan berse bulaçaq.”