Saniyä Ğiffät (Сания Гыйффәт)

►Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 14

Färidä Ğaffarova arxivınnan alınğan fotosürättä Ğayaz İsxaqıy, qızı Lalä häm Saniyä Ğıyffät.

Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, tatar zıyalılarınnan şağirä Saniyä Ğiffät (Ğıyffät) xaqında qısqaça küzätü

  Saniyä Ğıyffät (Saniyä Xäbircan qızı Qadıyrova) 1899nçı yılda Çistay şähärendä säwdägär ğailäsendä tuğan. Änise bik yäşli ülep kitä.S aniyä keçkenädän äbi-babalarında tärbiyälänä. Tatar mäktäbendä belem ala, üzlegennän urıs telen öyränä. Soñraq ataqlı Bubi mädräsäsendä uqıy. Äbisennän xalıq icatı äsärlären tıñlaw keçkenä qıznıñ küñel dönyasın bayıta. Ul ünike yäşennän şiğırlär yaza başlıy. Anıñ “Ülsäm ägär…” isemle berençe şiğıre “Sibiriya” gazetında basıla. İnqıylabqa qadär ul möğallimä bulıp êşli, gazet-jurnallarğa yazışa. Yäş’ kileş ul ğaräp tele belgeçe häm möğallim, tärcemäçe, jurnalist, tarixçı, Milli mäcles idaräse äğ’zası Zakir Qadıyriğa kiyäwgä çığa. Saniyä Ğıyffätneñ Ufada çıqqan “Tormış” gazetında küpsanlı şiğırläre, mäqaläläre basıla. Şuşı yıllarda uq inde ul milli şağıyrä bularaq tanıla. İnqıylabtan soñ (1918nçe yılda) Saniyä Ğıyffät ire häm ike balası belän çit ilgä kitä. Yazmış alarnı Qızıl’yar şähäre aşa başta Golca, Xaylar, Pekinğa, soñraq Törkiyä häm Finlyandiyägä iltep taşlıy. 1957nçe yılda Saniyä Ğıyffät Änkara şähärendä wafat bula.

Çit illärdä yäşäw däwerendä Golcada, Haylarda, Helsinkidä şağıyrä balalar uqıta, “Milli yul”, ”Yaña milli yul”, ”Milli bayraq” gazet-jurnallarına yazışa, şiğır’lären, mäqalälären bastıra.

Saniyä Ğıyffät möhäcirlektä dramaturg bularaq ta tanıla. Anıñ berniçä säxnä äsäre bilgele: ”Tormış közgese”, ”Xan büläge”, ”Yaña awıl”.

    Tarixçı Färidä Ğaffarova üzeneñ ber xezmätendä şağıyräneñ “Xayät borçuı” isemle äsäre buluın da äytep ütä: “…Finlyändiyä tatarları tarafınnan anıñ bol’şeviklar zolımın sürätlägän “Xayät borçuı” isemle draması säxnäläşterelä”. Bezneñçä, Färidä Ğaffarova mäqaläsendä süz “Tormış közgese” äsäre xaqında bara, çönki älege dramada bol’şeviklar xakimiyätkä kilgäç, ildä kilep tuğan qanlı waqıyğalar üzäk urın alğan, dielgän.

Xatıyp Miñnegulov bilgelägänçä, Saniyä Ğıyffätneñ äsärläre qarşılıqlı häm bäxäsle. Ämma şağıyräneñ icatın öyrängändä möhacirlek şartlarınıñ ictimağıy-tarixi üzençäleklären isäpkä alırğa kiräk. ”Milli üzañnı, anıñ üzençälekle ber töre bulğan poêziyäne tarixi cirlektän ayırıp qararğa yaramıy”. Äye, möhacir millättäşlärebezgä kilep tuğan yaña şartlarda üz yulların, yäşäw mäslägen, ruxi qıyblaların tabarğa, kiläçäk buınğa tuğan telne öyrätergä, millätne inqıyrazdan saqlarğa kiräk bula. Näticädä, ädäbiyatta da şuşı mäs’älälär üzäk urınnı ala. Watanınnan, tuğan cirennän ayırılğan şağıyräneñ küñelendä sağınu xisläre tulı şiğır’lär tua:

Şul bolıt qaplansa,

Tuğan ilgä oçırsa…

Sağındım diyär idem,

Tufrağın übär idem,

Qoçaqlap,qoça-qoça

Küz yäşem tügär idem… (“Sağınğanda” şigıre)

   Watanğa qaytırğa mömkin bulsa, lirik geroy tuğan ilneñ tufrağın übär, il taşların sıypap yuatır ide. Şiğırlärendä lirik geroynıñ ruxi xaläte, can tınıçsızlığı, uy-kiçereşläre, teläk-omtılışları tösmerlänä. Bu xislär şağıyräneñ üz kiçereşläre ikänlege açık kürenä.

 Şağıyräneñ şiğırlärendä möhacir millättäşlärebezneñ köräş ruxı gäwdäläneş tapqan.

Qol bulırğa tumadım,

Üz ilemdä tuyladım,

“İdel-Ural” buyların

Cırlıy-cırlıy buyladım…(“Uğlımnıñ cırı” şiğire)

    Äye, Saniyä Ğıyffätneñ “baş birmäm”, ”kol bulalmam” süzlärendä yıraq babalarıbıznıñ azatlıq xisläre çağılğan. Bu şiğırendä avtornıñ törki xalıqlarnı ber böten itep qaraw, alarnıñ tarixın ideallaştıru da küzgä çalına. Ğıyffätneñ törek marşı köyenä salınğan “Uğlımnıñ cırı” şiğıren xalıqqa ber rux birerleq däräcädä itep ütkärde”. Dimäk, älege şiğır’ne xalıq uñay qabul itkän, xätta cır itep başkarğan.

    Törki xalıqlar yäşägän här töbäk lirik geroy öçen yaqın häm qaderle, äytik İdel-Ural-“üzäge”, Törkiyä - “küz bäbäge”, Törkistan -“kiñ kükräge”, Qırım- “qan tamırı”, Äzerbäycan - “qulları”, Qazaq-Qırğız-“uñ yağı”, Başqortstan - “üz yağı”.

 Tağın bar küp ıruım,

Totqan ilem-tufrağım,

Alar belän min “böten”

Ayırmas bezne berkem - digän yulları belän şağıyrä bu qardäş xalıqlarınıñ berböten buluına ışanuın belderä.

  Çit illärdäge tatarlarnıñ ictimağıy mäs’äläläre Saniyä Giyffätneñ icatında da urın alğan. 1938nçe yılda Milli Mäcles cıyıluğa 20 yıl bula. Şuşı uñaydan şağıyrä “20 yıl êlek il” isemle şiğıren icat itä. Bu waqıyğa Rusya tarixında ähämiyätle urın alıp tora. Tatar xalqı berniçä ğasırdan soñ üzeneñ möstäqıyl’lekkä xoquqın kütärep çığa.

   Şağıyräneñ böyek şäxeslärebez Ğabdulla Tuqay, Ğayaz İsxaqıy, Yosıf Aqçurağa bağışlap yazğan şiğır’läre dä iğ’tibarğa layıq (“Kiçer”, ”Qara köçkä”).

   Saniyä Ğıyffät neçkä lirik, köräşçän publiŝist, millät söyüçe şağıyrä, keşe küñelen, psixologizmın toya belüçe dramaturg bulıp citeşkän. Anıñ tatar ädäbiyatında layıqlı urını bar.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Saniyä Ğiffät (latin) / Kiril variantı (Сания Гыйффәт) tübändäge sıltamada:

Caния Гиффәт (Сания Гыйффәт) | TRT Тaтaрчa

Төрeкләр һәм тaтaрлaр: уртaк кыйммәтләр 14

 

Çığanaqlar:

1)Minnegulov X.,Saniyä Ğıyffät/X.Minnegulov//Söembikä.-1991.N2

2)Minnegulov X.,”Tufrağın übär idem”/X.Minnegulov//Şähri Qazan.-1991.-4 aprel’.

3)Miras.-1992.-N8.-B.39-41

4)Ğaffarova F.,Kem ul Saniyä Ğıyffät?/F.Ğaffarova//Tatar ile.-2001.-N44.

5)Muhammed Ayaz İshaki.Hayatı ve faaliyeti.100 doğum yılı dolayısıyla.-Ayyıldız Matbaaası A.Ş.-Ankara,1979

6)Ğaliullin T.,Şiğriyät basqıçları.Ädäbi tänqıyt’ mäqaläläre.Qazan:Mäğarif,2002