Ğalimcan Barudi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 16
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 16
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, kürenekle tatar din ğalime Ğalimcan Barudi xaqında qısqaça küzätü
Mäşhür din ğalime, cämäğat’ êşleklese, jurnalist, däresleklär avtorı, kürenekle pedagog, Üzäk Diniyä näzaräteneñ möftiye Ğalimcan Möxämmätcan ulı Barudi (Ğaliev) 1857nçe yılnıñ fevral’ başında Qazan öyäzeneñ Keçe Qawal awılında (xäzerge Tatarstannıñ Biyektaw rayonında) säwdägär ğailäsendä tua. 1860nçı yılda ğailä Qazanğa küçep kilä. Ätise Möxämmätcan Ğaliev ixlaslı häm uqımışlı keşe bularaq, üz balalarına tiyeşle belemnärne birer öçen malın häm köçen qızğanmıy. 1862nçe yılda Ğalimcannı Apanay mädräsäsenä uqırğa birälär. Üz çorında bik köçle mädräsälärdän sanala Apanay mädräsäse.
1875nçe yılda belemen kütärü öçen 18 yäş’lek Ğalimcan Urta Aziyägä, yağ’ni Boxarağa yul tota. Anda 7 yıl uqıp, dini häm dönyawi fännärne üzläşterä. 1882nçe yılnıñ 15nçe iyün’ könendä yäş’ ğalim Qazanğa küp kitaplar häm qul’yazmalar belän qayta. Ğalimcan Barudi ğomer buyı kitap cıyu belän şöğıl’länä. 1920nçe yılda Ğalimcan Barudi üzeneñ unikal’ kitapxanäsen däwlätkä tapşıra. Bu baylıq xäzerge köndä Qazan Federal’ universitetınıñ N.İ.Lobaçevskiy isemendäge fänni kitapxanäsendä saqlana.
1906nçı yılnıñ ğıynwar ayında Barudi jurnal çığartırğa röxsät ala. Küp tä ütmi, dini häm pedagogik yañalıqlarnı yaqtırtqan “Din wä ädäp” jurnalı çığa başlıy. Üzeneñ äxlaqıy êçtälege näticäsendä älege basmalar xalıq tarafınnan bik yaxşı qabul itelä.
Şul räweşle, Ğ.Barudi imam-xatıyp häm tatar-möselman mäğarif sistemasın üzgärtep qorğan ğalim genä tügel, ä utızdan artıq däreslek avtorı, “Din wä ädäb” isemle ädäbi-dini jurnal çığarğan yazuçı da bula.
1882nçe yılda Ğalimcannıñ ätise “Möxämmädiyä” dip atalğan mädräsäne tözi. Älege uqu yortın Ğalimcan citäkli. Mädräsä planın tözer aldınnan ul İstanbul häm Qahiräneñ aldınğı belem yortlarınıñ uqıtu metodikaları belän tanışa. Berniçä yıl êçendä “Möxämmädiyä” ilneñ iñ aldınğı möselman mäğarif üzägenä äwerelä.
Formal’ yaqtan dini uqu yortı sanalğan älege mädräsädä arifmetika, geografiya, fizika, il tarixı, fän tarixı, fälsäfä, psixologiya, tatar, ğaräp, urıs häm farsı telläre uqıtıla. Mädräsäne tämamlawçılar arasında 20nçe yöz milli mädäniyäteneñ mäşhür zatları da baytaq: säyäsätçelär Xösäyen Yamaşev, Qamil Yaqub; yazuçılardan - Ğaliäskär Qamal, Fatix Ämirxan, Mäcit Ğafuri, Kärim Tinçurin; ğalimnär häm cämäğat’ êşlekleläre, rässam häm kompozitorlardan: Salix Säydäşev, Näqıy İsänbät, Baqıy Urmançı häm başqalar belem ala.
1908nçe yılda Ğ.Barudi sörgengä cibärelä. Soñraq Rusyäneñ Êçke êşlär ministrı Sebergä sörüne çit ilgä kitü belän alıştıra. Şulay itep Ğalimcan Barudi 1908nçe yılnıñ közendä Rusyädän çığıp kitep, Törkiyä şähärläre aşa uzıp, xac qıla, soñınnan Süriyädä yäşi.
1910nçı yılnıñ 10nçı aprelendä Ğalimcan, Qazanğa äylänep qaytıp, yañadan “Din wä ädäp” jurnalın çığara başlıy häm “Möxämmädiyä” mädräsäsendä uqıtuın däwam itterä.
1917nçe yılnıñ may ayında Mäskäwdä Berençe Bötenrusya möselman qorıltayı uza. Küpçelek tawış belän Rusya möselmannarınıñ Üzäk Diniyä näzaräte möftiye itep Ğalimcan Barudi saylana. Ğalimcan xäzrät möfti bularaq küp xezmätlär başqara, xalıqqa armıy-talmıy xezmät itä, üleme dä izge yulda yörgändä bula. Ğalimcan Barudi 1921nçe yılnıñ 6nçı dekabrendä Mäskäw qalasında aç moxtaclarğa yärdäm kürsätü êşläre belän êş säfärenä, komandirovkaga barğan çaqta wafat bula. Anı Qazanğa qaytaralar häm Yaña tatar bistäse ziratında däfen qılalar.
Tatarstan Cömhüriyäte Diniyä näzaräte 2017nçe yılnı Ğalimcan Barudi yılı dip iğ’lan itä, şuşı qısada törle çaralar ütkärä. Diniyä näzaräte Barudiğa bağışlap dokumental’ fil’m äzerli, anda bilgele şäxesneñ küp kırlı êşçänlege, tormış yulı çağıldırılğan. Fil’m Qazan, Mäskäw, Öfe şähärlärendä töşerelgän.
Tatarstan başqalası Qazanda Ğalimcan Barudinıñ tuuına 160 yıl tulu mönäsäbäte belän 2017nçe yılnıñ 17nçe fevral’ könne ğalimgä bağışlanğan Xalıqara Konferenŝiyä bulıp uza. Konferenŝiyädä Törkiyä, Süriyä, Yordaniyä, Qırım, Çäçänstan häm Dağıstan Cümhüriyätlärennän dä küp sanda din ğalimnäre häm möftilär cıyıla. Törkiyädän Änkara universitetı professorı İbrahim Maraş häm İstanbul Miğmar Sinan universitetı doŝentı İsmail Türkoğlu qatnaşa. İbrahim Maraş üzeneñ çığışında: “Ğalimcan Barudinıñ tanılğan din galimnärennän G.Qursawineñ ğaräpçä äsärlären iñ berençelärdän tärcemä itep, mädäni mirasqa birgän ähämiyäteneñ zur buluı” xaqında assızıqlap ütä.
“19nçı yöz yılnıñ axırı, 20nçe yöz yıl başında Törkiyä belän bäyläneşle tatar dini mädäniyateneñ alğa kitüenä Ğalimcan Barudinıñ role böyek,”- dip bilgeläp ütä üz çığışında İsmäğil (İsmäğıyl') Türkoğlu.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Yäşel Üzändä Ğ.Barudinı iskä aldılar.03.12.2017.
Shahriazan.com>kyiskacha-yañalıklar.
2)(Niyaz xäzrät Sabirov) Ğalimcan Barudi-İgelek.ru.30.09.2016.
www.igelek.ru>galimcan-barudi.
3)chelny-rt.ru>the-news>item>4274-29.06.2017
4)Tatarstan’da Din Alim, Galimcan Barudi Anılıyor.-Haber,https://www.haberler.com.>tatarlar.17.02.2017.
5)www.intertat.ru>tarix>galim-an-barudi...
M.Qıyamova:”Ğalimca Barudi yılı tämamlanıp kilä;ğalim turında12 möhim fakt”.M.Qıyamova törle çığanaqlardan tupladı.22.12.2017.
Ğalimcan Barudi (latin) / Kiril variantı (Гaлимҗaн Бaруди) tübändäge sıltamada:
