Çanakkalä suğışı
Bu suğış Antanta däwlätläre belän Ğosmanlı däwläte arasında buldı
Törkiyäneñ Çanakkalä şähäre tar buğazlı yar buyı şähäre kebek kürenä.
Läkin bu şähär Awrupa belän Aziyäne berläştergän şuña kürä böten dön’yanı ber-bersenä totaştırğan urında urnaşqan.
Şähär, öleşçä maxsus urını arqasında, Berençe bötendön’ya suğışı waqıtındaiñ qatı suğışlarnıñ bersenä şahit buldı: Çanakkalä yäki Gälibolu suğışı.
Bu suğış Antanta däwlätläre belän Ğosmanlı däwläte arasında buldı.
Mondağı bäreleşlär suğış barışın üzgärtmäde.
Läkin Törkiyäneñ bäysezlek suğışın başlatuına säbäpçe bulıp 1923 nçe yılda Törkiyä Cömhüriyäteneñ tözelüenä kiterde.
Gälibolu ni öçen şulay möhim ide?
Çanakkalä buğazı Awrupa belän Aziyäne ber-bersennän ayırğan häm Ägäy diñgeze belän Qara diñgezne ber-bersenä totaştırğan möhim su yulı ide.
61 çaqrım ozınlığındağı buğaz ğasırlar däwamında strategik ähämiyätkä iyä buldı.
Bu buğaz 14 nçe ğasır urtasınnan birle Ğosmanlı imperatorlığınıqı bulğan Gälibolu yarımutrawında urnaşqan.
Antanta däwlätläre bu buğazdan ütep suğış başlatırğa İstanbulnı alırğa, şulay itep ğosmanlılarnı Berençe bötendön’ya suğışınnan çigenergä mäcbür itärgä, Ğosmanlınıñ berlektäşe bulğan Germaniyäne yalğız qaldırırğa telädelär.
Ğosmanlı imperatorlığı Berençe bötendön’ya suğışı başlanğaç
ike buğazın da säwdä köymälärenä yapqaç, Antanta däwlätläre Rusiya belän êlemtä urnaştıraçaq diñgez marşrutın buldıru maqsatın da küzdä tottı.
Ğosmanlı imperatorlığı öçen Gälibolu berlektäşlärgä qarşı başqala İstanbulnı häm şuña kürä dä däwlätne saqlaw öçen töp saqlanu punktlarınıñ bersen täşkil itä ide.
Çanakkalä suğışı
1914 nçe yılnıñ 3 nçe noyabrendä Antanta däwlätläre flotı buğazğa taba xäräkät itep Ğosmanlı nığıtmalarına ut açtı Ğosmanlı köçläre höcümnän soñ saqlanuın nığıttı.
Yarımutrawnı okoplar, artilleriya häm minalar belän täêmin itep diñgezdän häm cir östennän basıp alu omtılışın qatğıy räweştä kisätte.
Yarımutrawnı yawlap alu qararıul waqıtta Angliyädä Diñgez ministrı bulğan häm 1940 nçı yılda prem’yer-ministr bulaçaq Uinston Çerçill’ citäkçelegendäge Böyekbritaniya Suğış şurası tarafınnan 1915 nçe yılnıñ 13 nçe ğıynwarında qabul itelä.
Antanta däwlätläre Ğosmanlı nığıtmaların özleksez artilleriya utına tottı.
Ğosmanlı köçläre buğaz buylap minalar urnaştırunı däwam itte.
Buğazdağı barlıq minalar çistartıldı dip näticä yasağan Böyekbritaniya Suğış şurası 1915 nçe yılnıñ 18 nçe martında ingliz general Yan Gamil’ton citäkçelegendä ciröste häm diñgez köçläreneñ urtaq operaśiya başqaruı qararı qabul itte.
Läkin Ğosmanlı ğaskärläre tön buyı minalar quyunı däwam itkängä berlektäşlärne syurpriz kötä ide.
Suğışnıñ borılış noqtası: 18 nçe mart
Nihayät’ köçle diñgez suğışı başlandı.
Berlektäşlärneñ köymäläre Gälibolu yarına taba barğanda Ğosmanlı armiyäse artilleriya höcüme başladı.
Bu höcümnärdä öç köymä battı, tağın 3 köymä zıyan kürde.
Höcümnär Angliya patşa flotına zur zıyan kiterde.
Qayber tarixçılar äytüençä, bu flotnıñ 1805 nçe yıldağı Trafal’gar suğışınnan soñ iñ köçle zıyan kürüe ide.
Qarşındağı doşmanğa citdi qaramağan häm Çanakkalä buğazın diñgez köçläre yärdämendä ciñel genä ütärgä ömetlängän Angliya häm Franśiya 18 nçe martta kötelmägän ciñelügä duçar buldı.
Çanakkalä kiçelmäs
Diñgez höcümnäre Ğosmanlı saqlanuın qaqşata almağaç Antanta däwlätläre 1915 nçe yılnıñ 25 nçe aprelendä ciröste höcümnäre başlatırğa buldılar.
Antanda däwlätläre yaqınça 400 meñ ğaskär belän yarımutrawnıñ törle noqtalarına ber’yulı höcüm itüne maqsat itep quyğan tarixtağı iñ zur amfibiya höcümen başlap cibärde.
General Gamil’tonnıñ ğaskärläre berençe maqsatqa höcümgä äzerlängändä Bişençe armiyäseneñ kötelmägän qarşılığı belän oçraştı.
Ğosmanlı saqlanuı yaxşı urnaşqan ide.
Gamil’ton ğaskärläre zur yuğaltular kiçerä başlağaç, ğaskärlär arasında motivaśiya da töşte.
Aruburnundağı Anzak qultığına kilgän Anzak ğaskärläre
soñraq Törkiyä Cömhüriyäten töziyäçäk 19 nçı diviziya komandirı podpolkovnik Mostafa Kämal cibärgän östäma Ğosmanlı polkı belän köçle bäreleşkä kerde.
Mostafa Kämal tarixqa kerep qalğan süzlären üz ğaskärlärenä biredä äytte: “Min sezgä höcüm itärgä tügel,ülergä quşam”.
Berlektäşlär yarımutrawnı yawlap alu öçen 1915 nçe yılnıñ may-avgust aylarında tağın öç höcüm yasadı läkin alar härwaqıt ciñeldelär.
Näticädä Antanta däwlätläre Törkiyä cirlärendä berniçä kilometrdan artıq alğa bara almadı.
Berlektäşlar öçen bu desantnıñ berdänber uñışlı öleşe 1916 nçı yılnıñ 9 nçı ğıynwarında yarımutrawnıñ buşatıluı ide.
Bu suğış betkänen häm Ğosmanlınıñ Çanakkaläne yaqlağanda ciñüen kürsätte.
Yuğaltular/keşe sanı
Franśiya – 27.000
Angliya + Britaniya koloniyäläre - 115.000
Yaña Zelandiya – 8000
Avstraliya – 28.000
Ğosmanlı däwläte - 57.000
Suğış näticäläre
Bu ciñü Ğosmanlı armiyäsen yaña ürlärgä ruxlandırdı häm zur yuğaltularğa qaramastan töreklär arasında köçle millätçelek dulqının barlıqqa kiterde.
Älege ciñü şulay uq Törkiyäneñ bäysezlek suğışında millätne äydäp barıp 1923 nçe yılda Törkiyä Cömhüriyäten töziyäçäk ilneñ yaña liderı Mostafa Kämal Atatörekne tarix säxnäsenä çığardı.
Suğış Angliya häm Franśiya citäkçelegendäge Antanta däwlätläre öçen bik çığımlı buldı häm ülemgä kiterde.
Alarnıñ Törkiyä buğazları aşa ütep Rusiyägä yärdämgä bara almawları 1917 nçe yılda bulğan Rusiya inqıylabınıñ tormışqa aşuında möhim rol’ uynadı.
Ciñelgän yaq suğıştan qayber uñay näticälär dä çığardı.
Zur faciğağa qaramastan suğış Britaniya Dominionı bulğan Avstraliya häm Yaña Zelandiyäneñ milli üzañ üseşenä yärdäm itte.
Bu xalıqlar hälaq bulğan ğaskärlär istälegenä 25 nçe aprel’ne Anzak köne itep qotlıylar.
Töreklär 18 nçe martnı Çanakkalä ciñüe häm Şähitlärne iskä alu köne itep bilgeläp ütälär.
Çanakkalä suğışı tuğan ilen basıp aludan häm okkupantlardan saqlağan waqıtta ülgännär kürsätkän batırlıq häm fidaqar’lekneñ dälile bulıp qala birä.
