Awrupanıň problemaları

Awrupa global’ ışanıçsızlıq, regional’ xaos hӓm qaçaqlarnı çitlӓşterü şartlarında cimerüçe sӓyӓsi popülizm hӓm forsat êzlӓw dulqını belӓn oçraştı. Bu isӓ Brexit tawışqa quyuınnan soň Awrupa fikerenӓ yanıy, Awrupa Berlegen zӓğiflӓtü qurqınıçın barlıqqa kiterӓ. Kilӓse yılnı ütkӓrelӓçӓk ber törkem milli hӓm cirle saylaw belӓn Awrupa sӓyӓsӓte üzennӓn şöbhӓ itüne tirӓnӓytӓçӓk hӓm qitğada popülist, qaçaqlarğa qarşı bulunı, islamofobiya hӓm çit il keşelӓrenӓ doşmanlıqnı qıyulataçaq kebek kürenӓ.

Üskӓn yaňa tör rasaçılıq hӓm sӓyӓsi forsat êzlӓw mӓs’ӓlӓsendӓ citdi borçuları bulğannar Awstriya ilbaşı saylawında Aleksandr van der Bellennıň çiktӓn tış unçı Nobert Hofernı ciňüe belӓn tınıçlanıp qaldı. Hofer töreklӓr hӓm möselmannar xaqında ap-açıq rӓweştӓ rasaçı qaraşlar belderep kenӓ qalmıyça, Awrupa Berlegen tikşerep, kampaniyase başlarında Brexit kebek referendum talӓp itte. Saylanğan bulsa ide, Awrupanıň aldınğı illӓrennӓn berseneň berençe çiktӓn tış uňçı hӓm islamofobik dӓwlӓt başlığı bulır ide. Hofer saylawda ciňelsӓ dӓ, yaqlağan hӓm taratqan fikerlӓr haman da tormışta. Üze barı tik Törkiyӓneň Awrupa Berlegenӓ quşıluına ğına qarşı tügel, ӓ şul uq waqıtta töreklӓr hӓm möselmannarnıň Awstriyağa barularına da qarşı çığa ide, bu sӓyӓsi totış şaqtıy Awrupa ilendӓ könnӓn-kön cӓyelӓ bara. Xӓzerge Awstriya xökümӓte Törkiyӓgӓ qarata bӓxӓsle hӓm doşmança totışın dӓwam itterӓ.

Awstriya saylaw nӓticӓlӓre Awstriya hӓm Awrupadağı problemalar öçen möselmannar, töreklӓr hӓm qaçaqlarnı ğayeplӓwneň ӓrcӓ başında berqayçan da uňış kitermӓwen ӓz dӓ bulsa kürsӓtte. Awrupada kim digӓndӓ qayberlӓre çınbarlıqnı kürӓ ala, butalçıq problemalarnı ber sӓbӓptӓn genӓ kürü hӓm bilgele keşe törkemnӓren genӓ ğayeplӓw qısqa möddӓtle sӓyӓsi qazanışlar kiterӓ ala, lӓkin ozın möddӓttӓ problemalarnı çişmӓs. Ӓgӓr dӓ Awrupalı çiktӓn tış uňçı partiyalӓr çirattan watandaşlarnıň qurquların mӓnfӓğatlӓre öçen qullanunı hӓm xalıqnı tiskӓre fiker, fanatizm belӓn qotırtunı dӓwam ittergӓn oçraqta barı tik ömetsezlek xis-toyğısın, butalçıqlıqnı hӓm nӓfrӓtne tirӓnӓytӓçӓk hӓm Awrupanın çın problemaların çişüdӓ uňışsız bulaçaqlar.

Kilӓse yılnı uzaçaq Franŝiya saylawında bu wazğiyӓtneň qabatlanuın kürerbez kebek. Marine Le Pen liderlığındağı Milli front partiyase soňğı berniçӓ yılda saylawçılarnıň artuın kürde. Partiyaneň 2017nçe yılğı ilbaşı saylawında möhim köndӓş buluı kötelӓ. Xörmӓtle Olandnıň qabat namzӓt bulmayacağın açıqlawı hӓm Soŝialist partiyaneň ütkӓrelgӓn anketalarda ӓz tawış cıyuı belӓn Cömhüriyӓtçelӓr partiyaseneň hӓm ilbaşı kandidatı Fransua Filonnıň bu sӓyӓsi dinamikalarğa nindi reaksiya kürsӓtӓçӓgen aldağı könnӓrdӓ kürerbez. Şunı ӓytergӓ mömkin, qaçaqlarğa, Törkiyӓ hӓm möselmannar qarata şul uq totışlar saylaw kampaniyaseneň ber öleşe bulaçaq. Franŝiyaneň Brexit modelenӓ qarap, Awrupa Berlegennӓn waz kiçü ixtimalı yuq. Lӓkin küptӓn dӓwam itüçe integraŝiya, islamofobiya, radikallaşu, êşsezlek problemaları hӓm Franŝiyaneň tanıqlıq xis-toyğısı hӓm min-minlek aň-fikere ildӓge soŝial’ hӓm sӓyӓsi sӓxnӓdӓ urın alunı dӓwam itterӓçӓk.

Alman säyäsäte kiläse yılğı ğomüm saylawda oxşaş problemalar belän oçraşaçaq kebek kürenä. Germaniyaneñ häm Awrupanıñ iñ köçle liderı Angela Merkel’ qazanu ixtimalı yuğarı bulsa da, qaçaqlarğa qarşı säyäsäte häm Awrupa iqtisadın köçle totu kebek üsüçe problemalar belän küzgä küz kiläçäk. Läkin Awrupağa yünälüçe qaçaqlar krizisın tuqtatu öçen quyıluçı yuğarı däräcäle tırışlıqlarğa häm uñışqa qaramastan Merkel’ dä cirle saylawda ciñelde. Näticäläre zur bulğan säyäsi populzm häm forsat êzläw mäs’äläläre belän üz ilendä häm Awrupada oçraşaçaq.

Moña östämä bularaq tiskäre tawış birüçelär qazanğan häm İtaliya premyer-ministrı Matteo Renzinıñ wazifasınnan kitüe belän näticälängän İtaliyadağı töp qanun referendumınıñ möhim Awrupa ile bulğan İtaliyadağı häm tağın da kiñ bularaq Awrupadağı säyäsi totrıqsızlıqnı tiränäytü potenśialı bar. İtaliya yış räweştä üzgärüçe xökümätläre häm totrıqsız partiya säyäsätläre belän belensä dä, yaña xökümät krizisı bu il häm Awrupa öçen säyäsi häm iqtisadi näticälär tudıraçaq.

Awrupadağı bu añlaşılmawçı, awır säyäsi wazğiyätneñ Törkiyä–Awrupa Berlege mönäsäbätlärenä täêsir itüe tabiği. Törkiyäneñ terrorçılıq belän köräş itüenä qarata totrıqlılıq häm xuplawnıñ bulmawı ağulı rol’ uynıy häm bulğan ayırmalıqlarnı tağın da tiränäytä. Awrupanıñ iminlege öçen möhim bulğan Törkiyäneñ iminlek problemalarına çın mägnädä iğtibarnıñ kürsätelmäwe tirän ışanıçsızlıq xis-toyğısın tudıra. İnanılmaz däräcädä äkren baruçı häm ğomümän kiçekterelüçe berlekkä quşılu söyläşüläre kiläçäkne wägdä itmi. Awrupanıñ qaçaqlar krizisı belän täêsirle häm yaraqlı räweştä köräşüendäge uñışsızlığı mönäsäbätlärne kiyerenke xälgä kiterüne däwam itterä.

Bu tupiktan qotılunıñ yulı - östenleklärebezne döres räweştä bilgeläw häm urtaq iminlek häm mullığıbıznıñ här däräcädä urtaq êşçänlekkä bäyle buluın añlawdır. Artuçı ike yaqlı bäylelek häm urtaq qıyınlıqlar bulğan waqıtta ike tarafnı da nığıtuçı şartlar tudırıla alına, qazanuçısı bulmağan uyınnarğa quşılunı kire qağa alabız. Awrupa töp säyäsätne çiktän tış uñçı millätçelek häm rasaçılıqnıñ terätülärenä qorban itmiçä, töp säyäsätneñ qimmätlären qabat üzläşterep, problemalarına çişeleş taba ala.

Törkiyä belän mönäsäbätlärdä yaña bit açu bu barışta êşkä yarıy ala. Törkiyä belän däwam itüçe vizasız säyäxät barışın näticägä bäyläw yaña partnerlik şartların tudıraçaq. Bu bolay da Törkiyä watandaşlarına êlektän ük birelüe zarur bulğan xaqtır. Awrupa Berlege öçen ikençe möhim adım – qaçaqlar belän bäyle birgän süzlärne totuı häm Törkiyäneñ yöken urtaqlaşuıdır. Soñğı itep tä Törkiyäneñ 15nçe iyul’ könge tüntäreleş kereşüennän êlek häm annan soñ iminlek problemaların añlaw Awrupadağı doşmança säyäsät şartların üzgärtergä yärdäm itäçäk. Säyäsi popülizm öçen Törkiyägä qarata bulğan doşmanlıq Törkiyädän tış Awrupağa zıyan kiterä