“Ärmän genośidı”: möselmannar da üterelmädeme?

Mäs’älä belän bäyle bularaq alman ğalime, doktor Christian Johannes Henrichnıñ açıqlawların häm añlatmaların sezgä citkeräbez. Üze 2006nçı yılda tözelgän Könyaq-könçığış Awrupa häm Qavqaz tikşerenüläre üzägen qoruçılardan häm ber ük waqıtta üzäkneñ citäkçese bulıp tora.

Xörmätle Henrich, belüegezçä, Alman parlamentı ärmän genośidı ölgesen qabul itte. Bu täräqqiyät sezneñ öçen syurpriz buldımı?

Yuq, ölgeneñ qabul itelüe mine hiç gäcäpländermäde. Uzğan yılda qabul itelgän ciñel ölgedän soñ bıyıl çığışı belän törek bulğan alman xalıq ışanıçlısı Cäm Özdämirneñ äydäp baruçanlığında genotsid an-fikere astında ölgeneñ qabul itelüe hiç tä syurpriz bulmadı. Ämma bu şulay da zur däräcädä küñel qaytu.

Bu êşneñ şuşı noqtağa citüeneñ säbäbe sezneñçä närsä?

Alman Federal Parlamentı 1915nçe yılğı waqiğalarnı genotsid bularaq kürergä häm monıñ qanun ölgese belän terkälüen teli ide. Bu räweşle 1nçe Bötendönya suğışı waqıtında Ğosmanlı imperatorlığındağı alman natsist ğäskäreneñ cawaplılıqların açıp sala ide. Üz waqıtında küp sanda natsist ofitserı, generalı bar ide häm xätta qayberäwläre ğosmanlı ğäskärlären citäkli ide. Bu da “Yäşellär” partiyasennän çığışı belän törek bulğan xalıq ışanıçlısı Cäm Özdämir häm “Xristian demokratlar berlege” partiyäsennän (CDU) Volker Kauder isemle xalıq ışanıçlısınıñ kereşüe belän terkälergä telände.

Alman Federal parlamentı qabul itkän bu ärmän genośidı ölgese belän närsä maqsat itelä ide?

Monıñ ike cawabı bar. Räsmi cawapqa kürä, xörmätle Kauder äytmeşli, bu ärmän genośidı ölgese belän törek häm ärmän xalıqları arasında tarqatuçı bulğan mäs’äläne xäl itü räweşendä. Min monıñ mömkin bulmawın uylıym. Ärmännär häm töreklär arasında tarqatuçı bulğan mäs’älägä çittän berse bularaq aldan uq tiskäre xökem belän qarasam niçek xäl itä alırmın. Çınlıqta bu êşneñ artqı planında partiya mänfäğätläre häm köç ğawğası yata. Germaniyada çiktän tış uñçılıq ağımında kütärelgän tendenśiyälär küzätelä. Bolarnıñ säyäsi qaraşın wäkillek itüçe partiyälärdän berse dä “AfD”, yäğni “Germaniya öçen alternativ” partiyäse. “Yäşellär” partiyäsendä zägifläw turında süz bara. “CDU” citdi külämdä tawış yuğaltuına duçar. Şuña kürä dä populist qaraş totışları belän, qaçaqlarğa qarşı, Törkiyägä qarşı süzlären cämğiyättä taratıp, wazğiyätlären qotqarırğa tırışalar. Çönki xalıq mondıy süzlärgä ähämiyät birä. Minem uylawımça, Cäm Özdämirneñ biredäge maqsatı – tağın da kübräk saylawçısınıñ “Yäşellär” partiyasınnan “AfD”gä küçüen totqarlaw. Şuña kürä dä Ärdoğanğa qarşı totış kürsätä.

Sezneñçä, bu täräqqiyätlärneñ nindi çağılışları bulır?

Fänni yaqtan qarasaq, minemçä, qabul itelgän qarar ber fäläqät. Çönki bu räweşle qabat bu temanıñ ğilmi bularaq näticägä qawıştırıluına kirtä quyıla. Säyäsi bularaq qaralğan çaqta, bu qarar oyatta qaldırırlıq. Bu räweşle ber törkemne çitläşterep tawış qazanaçaq, yäğni tawışlarnıñ küçüen totqarlaw öçen ber öleşne çitläşterep, mondıy totış bulmas. Döres bulğanı – mäs’äläne yaqtırtu räweşendä bulırğa tiyeş ide. Törkiyä – Germaniyanıñ möhim urtağı häm bu şuşılay qalaçaq. Bu uzğanlıqta şulay ide, bügen şuşılay, kiläçäktä dä şuşı räweşle buluın däwam itäçäk. Biredä Cäm Özdämir häm Volker Kauderneñ ölge öçen sarıf itkän ênergiyanı Rusiyä, Franśiya häm Ärmänstannıñ arxivların açu öçen sarıf itsälär ide, tağın da mäğnäle bulır ide.

İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan küp tapqırlar temanı tarixçılarnıñ tikşerüeneñ zarurlığın beldergän ide. Bu mäs’älädä närsä äytä alasız?

Qabul itelgän bu ölge tarixçılar tarafınnan qarala alınmıy, çönki Alman federal parlamentı här demokratik parlament kebek döres dip tapqan mäs’älälärdä qararlar qabul itä. Mäsälän, Yugoslaviya suğışı waqıtında alman hawa köçläre NATO qısalarında Belgrad şähären bombalağan çaqta federal parlament qabul itkän qararğa qarap bäyälänelergä tiyeş. Tiskäre oçraqta töp qanunğa-Konstitutsiyägä tiskäre bulır ide. Däwlätlär xoquqı cähätennän qaralğan çaqta xoquqçılar monıñ höcüm buluı mäs’äläsendä urtaq fikerdä. Biredä äytergä telägänem, ber parlament qararı berqayçan da çınbarlıq belän bäyle bulırğa mäcbür tügel. Alar öçen töp bulğanı – üz säyäsi töşençäse belän üzenä ışanıçta bulu toyğısın täêmin itü maqsatın yörtü.

Ni öçen mondıy yul saylana?

Biredä härber säyäsätçeneñ psixologiyäsen soraw astına quyarğa kiräk. Çınbarlıqlarnıñ säyäsätçene ni öçen qızıqsındırmawı köç häm köçneñ saqlanuı belän bäyle wazğiyät häm dä säyäsät alıp barunı maqsat itä. Beräwdän xuşlanırmın, beräwdän xuşlanmam. Qaysı temanı kön tärtibenä kütärik diyep uylıy. Mäs’äläbez ärmän genośidı ölgese. Min tikşerenüemdä bu mäs’äläne kin qırlı itep tikşerdem. Monıñ näticäsendä Törkiyäneñ soñğı 200 yıllıq uzğanlığın da kürü mömkinlegen taptım. Awrupada härwaqıt kübräk tiskäre Törkiyä räseme taswirlanğan. Bu räsim media kanalı belän bügenge köngä xätle kilep citte. Äytik, ölge qabul itelgännän soñ 2 atna uzğaç alman xäbär televizion kanalı “N-TV”neñ internet säxifäsendä Erich isemle ber xezmättäşem xätta konślagerlar turında süz alıp bara ide. Güyä bu lagerlarda ärmännärne cıyğannar. Soñınnan şuşı konślagerlarda ärmännär küpläp üterelgän. Bolar tulısınça tarixi yalğannar. Konślagerlar belän bäyle dälil yuq. Şuşı belderüne taratqan keşe belän êlemtägä kerep, üzennän bu konślagerlarğa qağılışlı çığanaq kürsätüen soradım, fäqät bügengä çaqlı nindi dä bulsa ber cawap ala almadım.

Mäs’äläne tikşerü öçen 10 yıldan kübräk xezmät sarıf itüegezne äyttegez. Sezneñ bu mäs’älägä qaraş totışığız nindi? Tarixi çınbarlıq nindi?

Ber radiotapşıruına sıydıra alu öçen mäs’äläne barı tik qısqaça ğına äytep uzarğa tırışıym. Bu cähättän Ğosmanlı imperatorlığında küp sanda keşe xoquqların bozu oçraqları bulğan. Ğosmanlı däwläteneñ qanuni warisları törek cämğiyäte monıñ añ-belemenä iyä bulırğa tiyeş. Yaqınça 600 meñ belän 800 meñ arasında ärmänneñ üterelüe turında süz alıp barıla. Ämma min häm könbatış ğalimnärenä, häm Germaniyağa häm dä mediağa şuşı gäyepläwne dä yasarğa telim. Yaqınça şuşındıy uq külämdä möselmannarnıñ küpläp üterelüen berkem dä telgä almıy.

Ärmännär Rusiyä armiyasenä quşılıp, Qavqazda küpläp üterü başqara. Törkiyä cähatennän küz salğanda azärbaycan qardäşläre üterelä. Töreklär moña bitaraf qala almıy. Çönki töreklär häm azärbaycannar qardäş xalıqlar. Bu ğailälärneñ kürşeläre, dusları häm tuğannarı bar. Şul uq räweşle ärmännär ruslarnıñ yärdäme belän Rusiyä ärmännäre Könçığış Anadoludağı Törkiyä ärmännäre yanına ütep kerä. Töreklärgä qarşı suğışqançı uq alarğa qarşı höcüm oyıştıra. Ruslar ärmännär belän bergä başqarğan bu küpläp üterüläre töreklär başqarğan küpläp üterülärdän äz bulmıy. Ğomüm bularaq bolarnıñ genotsid bulmawın däğwa itä. Çönki bu Berençe bötendönya suğışı waqıtında barlıqqa kilgän watandaşlar suğışıdır. Mäs’älägä tiränräk tuqtalsaq, ike genotsid turında süz bara. Ärmännär häm ruslar Könçığış Anadoluda başqarğan möselmannarğa qarata genotsid häm alman ofitserları Ğosmanlı armiyase belän başqarğan ärmän genotsidı. Şul räweşle ike genotsidnıñ çınğa aşırıluın tanu kiräk. Germaniya mondıy qanun ölgesen qabul itkängä kürä üz ayağın qıstırmasmı? Çönki alar da cinayätkä urtaq bulğan. Cawabım açıqtır. Federal’ Alman mäclese ber genotsidnı däğwa itä ikan, ul waqıtta tübändäge sorawnı birergä kiräk: almannar bu küpläp üterü burıçın tüläw öçen bu yaranı niçek beterergä uylıy? Monnan ikençe soraw tua: Alman mäclese Namibiyadağı Herrero häm Namas cämğiyätlärenä qarata başqarılğan genotsidnı ni öçen qabul itärgä telämi? Çönki mondağı genotsid ap-açıq. Minem uqıtuçım bulğan professor - Könyaq könbatış Afrikadağı genotsid belän citäklägän komandir Lothar von Trothanıñ bertuğanınıñ ulı. Babayınıñ abıysı härwaqıt genotsid başqaruların äytä torğan bula. Bu bäyläneştä aktiv bulu öçen tağın da küp cawaplılıq töşä. Bu arqada äxlaqi bularaq yaxşı närsä başqarıp, başqarmaw turında süz barmıy. Mondağı töp mäs’älä – Törkiyägä işarät itü häm awır xälgä qaldırıp, Awrupa Berlegenä quşıluğa qomaçawlaw. Minemçä, Awrupadağı töp töşençä mondıy.

Bu wazğiyät Törkiyä-Awrupa Berlege mönäsäbätlärenä niçek itep çağılaçaq soñ?

Äsas bularaq, bu Änkara kürsätäçäk totışqa bäyle. Xäzerge waqıtqa qadär Törkiyä ilbaşı Ärdoğan bik salmaq totış kürsätte. Hiçşiksez, yarsuın açıqladı. Çığışı belän törek bulğan alman xalıq ışanıçlılarına qarata kan testı tiskäre çağılış taptı. Minemçä monda tärcemä xatası bar. Çönki “bozıq qanlı” süze ike mägnädä bula ala.

Xätta qayber media oyışmaları mäs’äläne açıqlap saldı. Yuğisä Ärdoğan bu süzdän tış bik tä döres totışta buldı. Germaniyadäge törek ilçesen Änkarağa kie çaqırdı häm alman ilçese tışqı eşlär ministrlığına çaqırıldı. Bolar – kiräkle diplomatik adımnardır. Ärdoğannıñ açulanu öçen tağın da tä’sirle säbäpläre bar. Mäsälän, Alman armiyase belän bulğan xärbi kileşü. Bu mäs’älädä alman hawa köçläreneñ Könçığış Anadoludağı tübän oçu röxsäten beterä ala ide. Yäisä Awrupa Berlege belän tözelgän qaçaqlae xalıqara kileşüen beterä häm qaçaqlarnıñ Ädirnä şähärenä qadär baruına iğtibarsız qala ala ide. Mondıy mäs’älälärneñ Änkaradağı tışqı eşlär ministrlığında qaraluçı mäs’älälärdän berseneñ buluına ışanam.

Bu qanun ölgeseneñ vizasız säyäxätkä bäyläneşle buluın uylıysızmı?

Min vizasız säyäxätneñ Awrupada töp mäs’älä buluın uylıym. Qayber konservativ töbäklärneñ Törkiyäneñ Awrupa Berlegenä quşıluına kirtä quyar öçen şaqtıy argument cıyarğa tırışa. Vizasız säyäxät alar öçen bolay da kire qağıluı zarur mäs’äläder. Bu ozaq waqıt buyı Awrupa Berlegen qurquğa saluçı mäs’älä. Törkiyägä vizasız säyäxät tä’min itelgän oçraqta turıdan Awrupa Berlege äğzase bula ala. Konservativ töbäklär 78 million törekneñ Awrupa Berlegenä küçärgä teliyäçägen uylıy.

Sez moña niçek qarıysız?

Min bu fikerne xuplamıym. Üzem 3 yıl Törkiyädä yäşädem häm cämğiyätneñ törle töbäklärennän törle säyäsi qaraşı bulğan keşelär belän tanıştım. Minemçä törek keşese Törkiyädä bäxetle, keşelärneñ kümäk räweştä Germaniyağa küçep, anda urnaşaçaqların uylamıym. Nik alay eşläsennär ki. Germaniyada iqtisadi wazğiyät tağın da yaxşı tügel. Bezneñ iqtisad stabil’ häm minimal däräcadä üsä. Törkiyä iqtisadı tağın da köçle üsä, şul räweşle kiläçäkkä qarağan kötkännär dä tağın da zur. Ayıruça töreklär üz tuğan yaqlarında tuğan tellärendä söyläşep, yäşäwne saylıy.

Kiläçäktä Törkiyä häm Awrupa arasındağı mönäsäbätlärne niçek itep küräsez?

Çınında, Awrupa kiläçäkkä qarap, açıqlaw yasarğa tiyeş. Törkiyä belän yaxşı duslığıbız bar diyep, söyläşülär alıp barırğa tiyeş. Törkiyä Awrupa Berlege äğzase bula alaçaq çın perspektivağa iyä. Bu min saylayaçaq yul bulır ide. Monıñ waqıtı beraz ozın da bula ala. Yäisä Awrupa Törkiyägä bez dus bula alabız, läkin ber-berbezgä turı kilep betmibez dip äytergä tiyeş.  Bez sezneñ Awrupa Berlegendä buluığıznı telämibez. Şul räweşle Törkiyä dä üz yulın saylar häm kiräk ikan başqa yaqqa yünäler. Üz waqıtında Şanghay bişlese bar ide. Bu Ärdoğan häm Putinnıñ araları yaxşı bulğan söyläşelde. Cawabı uñay yäisä tiskäre dä bulsa, Törkiyä ğadel möğamälägä layıq.

Bu qanun ölgese alman cämğiyätendä nindi çağılış taptı?

Mondıy qanun ölgeseneñ alman cämğiyäte öçen zur ähämiyäte yuq. Mäs’äläne yaxşı belmiçä fikere buluçılar, mäs’äläne “Der Spiegel” jurnalın uqıp yäisä Arget filmın qarap belüçelär monıñ genotsid buluın äytäçäk. Elektän bu mäs’älä belän qızıqsınmawçılar monıñ belän xäzer dä qızıqsınmıy. Min härwaqıt törek uquçı yäşläremä almannar turında añlattım. Qısqaça bernindi mäs’äläne belmiçä, här mäs’äläne belülären. Bu sezneñ sorawğa cawap ta inde. Belep belmiçä monıñ genotsid buluın däğwa itäbez.

Ärmännärneñ totışına niçek qarıysız?

Ärmän dip äytkändä qaysı Ärmän turında süz bara. Miña kürä Ärmän diasporası belän bäyle ber mäsälä bu. Älbättä räsmi bularaq Ärmänstan däwläte gentosidnı tanırğa taläp itä. Ämma bu däwlät finans bularaq Frantsiya, Şveytsariya häm Amerika Quşma Ştatları dä xätta Argentinada bulğan diaspora cämğiyätlärennän yärdäm ala.Min Änkarada yäşägändä  Kurtuluş rayonında tanışqan ärmännär bar ide. Alar bu mäsälägä başqa törle qarıylar. Alarğa kürä, bu mäsälä genotsid bularaq tügel, här ike tarafnıñ ber bersenä zolımça totış kürsätkänen, tarixtä qara ber tap bularaq isemländerelgän.

Oxşaş ber açıqlawda İstanbuldağı ärmän patriarh yärdämçese Aram Ateşyan da yasadı. Üze Törkiyä däwlät başlığı Ärdoğannıñ yazğan xatta qanun   proyektnıñ yalğış bulğanın citkerde. Min dä ul nigezgä ireştem.Minemçä Törkiyädä  töreklär belän bergä yäşägän ärmännär, waqığağa dönyanıñ başqa cirendä yäşägän keşelärgä kürä tağın da döres totış kürsätkännäreneñ kürdem.

Mäs'äläne yaqtırtıp kitü öçen bezgä şul çorda närsä yäşängänen söyläp kitä almassız mikan?

Mäsäläne tikşerü öçen ber başlanu noqtasın  bilgelärgä kiräk. Ğomum bularaq barı tik 1915nçe yıl waqığaları maxsus saylanğan. Minemçä bu mäsäläne berençe ärmän inqılap komitetlarınıñ qorılğan 19nçe yöz yılnıñ soñınnan başlap  tikşererğä kiräk.1829 nçe yılında Gretsiya, Ğosmanlı imperiyäseneñ bulğan azçılıq bäysezlek belän bäyle yärdämnär itelde.Awrupalı zur köçlär bu wazğiyättän faydalanırğa tırıştılar häm üzlärenä bilgele törkemnärne maqsat itep alğannar. Bu däwlätlärneñ maqsatı Ğosmanlı däwlätne zäğiflätü. Mäsälä Frantsiya häm Rusiyä ärmännärgä , Frantsiya häm Angliya bik köçle räweştä kördlärgä yärdäm ittelär. Ruslar şul uq waqıtta Vlahlar, serblar da rumınnarnı xuplağannar. Här çorda, här töbäktä azçılıqlarnıñ bäysezleğen  xuplar öçen adımnar yasala ide.

19nçe yöz yılnıñ axırında ärmän inqılap  komitetları maxsus bularaq Ğosmanlı imperiyäsenä qarşı höcüm yasıy başladı. Başta üz ärmän din keşelärenä höcümnär oyıştırıldı. Van da bulğan yepiskop yärdämçese, istanbuldağı patriarhka, xätta Soltan 2nçe Abdülhamitkä höcümnär yasalğan. Ğosmanlı bankka höcüm yasalgan ide. Bu terror waqığaları äkrenläp marka wazğiyätenä kilgännär.

Ul waqıtta ärmän inqılapçı törkemnär yäş töreklärneñ yanında urın alalar ide.

Urtaq maqsatları- monarxiyäne bärep töşerü. Maqsat zaman buyınça  tögällängändä ärmän inqılapçı törkemnär yäş töreklärdän ayırıldılar häm üz däwlätlären taläp itä başladılar. Çönki Rusiyäneñ  Ärmännärgä birgän süzgä kürä könbatış Ärmänstan häm könçığış Ärmänstan cirläre  berläştereläçäk ide.

Alarğa mondıy süz birelgän ide. Asılda iñ moxim nokta bu. Ärmännär ul waqıtta ruslarğa ışandılar.

Ruslar çınnap ta bäysez ber Ärmänstannı barlıqqa kiterä alsa ide, üz cirlärendä bulğan töbäkneñ bäysezlegeneñ iğlan itä alırlar ide.

Sonıñnan şul uq taläpne Ğosmanlı imperiyäsennän yasıy alırlar ide.

Ämma bu fiker hiçber zaman eçenä kermäde. Ruslarnıñ asıldağı maqsatı  esse diñgezlägä yani Urta diñgezgä ireşü. Arka planda bulğan säbäplär bolar ide.

Soñınnan waqığalar kinät taraldı.Ärmäni törkemnär törek awıllarına höcüm yasap möselmannarnı üterä başladı.

Awıl cirendä häm urmanda eşlägän irlär öygä qaytqanda üterelgän xatınnarınıñ, balalarınıñ häm qartlarnıñ mäyetläre belän oçraşqannar.

Bu yulı alar iñ yaqın ärmän awılına höcüm yasap ärmännärne üterä başladılar. Asılda ärmän kürşelärneñ ber nindi ğayebe yuk ide. Terrorçı törkemnär bu üterülärne başqarğan.ämma ul waqıttağı şartlarda bolarnı belmiylär ide. Waqığa bu räweştä zuraytıldı. Çönki Awrupalı zur köçlär şuşı mäsälälärgä qatıştı.

Xörmätle Henrich, programmanı tämamlanu aldınnan başka ber närsä östärgä teliysez me?

Äyye möräcäğät yasarğa telim. Bez bu tör tarixı waqığalarnı mäcleslärdä, parlamentta, mediada bäxäsläşüdän waz kiçergä kiräk.  Bu mäsälä belän bäyle taraflarnıñ illäre arxivlarnı açırğa zarur. Ämma bu  waqıtqa qadär bu tämin itelmäde.

Mondağı mäsälä-  Rusiyä häm Ärmänstan belän bäyle.üzäge Bostonda bulğan Ärmän federatsiyäse dä arxivlarnı açarğa tiyeş. Terrorçı törkemnäre arxivlarnı monda taşığannar. Bu çınnap ta bik mohim. Tarixı waqığanı tikşerergä telibez ikän monı säyäsi yäki media aşa tügel, belem yulları belän yasarğa tiyeşbez.

Mondıy eşçänlek alıp barıla mı?

Yuk. Mäs'älä belän bäyle tikşerenü proyektı  bik az yuk diyärlek.Bulğan proyektlarğa Tınıçlıq häm Krizis tikşerenü üzäkläre tarafınnan östlänelä. Bolar da mäsäläneñ neçkälekläre belän bergä  Tınıçlıq häm Mäsälä oçraşuın tikşerälär.Monı Germaniyada mäsälä turında  ğalimnärnen yazularında dä küräbez. Bik az keşe arxivlärne tikşerä. Ğomumen berse başqasınnan alınıp mäkalälär yazıla. Asılda alınma kartelläre bilgele. Monıñ arqasında çığanaqqa ireşü tıyılğan bula. Media  monı qabul itä häm bik küp ğalim genotsidnı xuplıy torğan açıqlawlar yasıy. Minem tezisim dä şuşı şäkildä, arxivlarnı  tikşergän ğalimnär isä qarşı totışlı häm monıñ arqasında ber polyarlaşu barlıqqa kilä. Çın mäsälä bu. Mäsälä säyäsät aradaşçılıq  wazğiyätenä kiterelä häm xislärne eçenä ala. Mäsälä qabat ğiylem beläñ  bäyle bulırğa tiyeş.

Xörmätle Henrich, bezneñ belän urtaqlaşqan mäğlümatlarığız  öçen räxmätlärebezne belderäbez