Väcihi Xörqoştan “Xör qoş” oçqıçlarına

İstanbul şähär xakimiyäte häm T3 waqıfınıñ äydäp baruçanlığında Törkiyädä berençe tapqır oyıştırılğan “TEKNOFEST İSTANBUL” aviaśiya, ğaläm häm texnologiya festivale 20nçe-23nçe sentyabr’ könnärendä ütkärelde. T3 waqıfı wäkillege başlığı Sälçuk Bayraqtar festivalne tanıtu cıyılışında yasağan çığışında festivalneñ milli texnologiya adımı öçen bik möhim buluın äytte. Festival waqıtında uzdırılğan tamaşalar, bäygelär, yarışmalar, seminarlar häm êşçänlek şuşı süzne raslawçı üzençälektä.

“Törek xärbi êş” hönärçelär berlegeneñ mäğarif mödire Tarkan Zänginneñ mäs’älä belän bäyle bäyäläwen täq’dim itäbez.

Festivaldä täq’dir itelgän “Xör qoş” ber ük waqıtta hawa tamaşasın küsätte. “Xör qoş” oçqıçların qarağan çaqta ilebezneñ aviaśiya tarixında möhim urını bulğan Väcihi Xörqoşnıñ tormış xikäyäse isemä töşte. Yäş’ çağında möhim êşlär başqarğan Väcihi Xörqoş belän ber ük dulqınlanunı toyğan yäş’lärne kürü ilebezneñ kiläçäge cähätennän ömet birä. Väcihi Xörqoştan qızğanılğan däwlät yärdäme bu yulı yäş’ uylap tabuçılarnıñ yulın aça. Väcihi Xörqoş bu wazğiyätne bolay dip añlata: "Gizgän çit illärdä aviaśiyağa niçek başlawların, niçek itep ostaxanälär yasawların bik yaxşı belä idem. Bar närsädän êlek milli ışanu häm täşviq, qızıqsındıru bu yuldağı uñışnıñ berdänber çarası ide. Min dä uñışqa ireşü öçen moña moxtac idem. Qulıbızdan alına alınmayaçaq berdänber xörriyät – totışıbıznı saylaw irege. Min Väcihi Xörqoş ilemne qanatlandırıp familiyamnı xaq ittem. Minem xörriyätem - milli bäysezlekkä berdänber yulnıñ milli citeşterüdän uzuına qarata ışanıçımğa ğomeremne bağışlaw ide. Çönki başqalarnıñ qanatları belän oçarğa tırışuçılar “xör qoş” bula almaslar."

Bügen Törkiyä saqlanu ölkäsendä üz qanatları belän oçu öçen ışanu belän kiläçäkkä taba bara.

Väcihi Xörqoş 1896nçı yılda İstanbulda dönyağa kilä. Keçkenä yäşendä ätisen yuğalta. İlebezneñ aviaśiya tarixınıñ iñ möhim isemnärennän berse buluı belän ber rättän yäşägännäre belän ber ük waqıtta yamansu xikäyäneñ dä qaharmanı. Anıñ aviaśiya tarixına uzuın täêmin itkän küp sanda uñışı bar. Mäsälän, Qavqaz frontında wazıyfa başqarğan çaqta 1917nçe yılda doşman oçqıçın bärep töşergän berençe törek pilotı. Üz isemen yörtüçe oçqıçlarnı êşläp çığarğan berençe oçqıç konstruktorı. Törkiyädäge berençe oçış mäktäbenä nigez saluçı häm berençe xatın-qız oçuçı citeştergän uqıtuçı. Berençe grajdan aviaśiyase mäktäbeneñ tözüçese. Törkiyäneñ berençe grajdan, sivil hawa yulı şirkäte “Xörqoş” hawa yullarınıñ qoruçısı. Väcihi Xörqoş 102 törle model xärbi häm grajdan oçqıç belän oçış yasawçı berençe oçuçı. 1916nçı-1967nçe yıllar aralığında yasağan 30 meñ säğätlek oçış belän möhim rekordların quydı. Azatlıq suğışına üzixtıyarıy bularaq quşıla. Biredä uñışlı küzätü oçışların yasap ber grek oçqıçın bärep töşerä. Uñışları öçen Törkiyä Böyek Millät Mäclese üzenä Bäysezlek medalen birä.

Väcihi Xörqoş “Väcihi K VI” isemle berençe oçqıçın êşläp çığara häm berençe oçışın 1925nçe yılda yasıy. 29 yäşendä çiklängän mömkinleklär belän berençe oçqıçıbıznı yasadı. Läkin Väcihi Xörqoşqa uñışı öçen büläkländerelüe urınına cäza birelde. Röxsätsez oçuı säbäbe belän êş xaqınıñ yartısı qısqartıp alına häm 10 kön öy törmäsenä utırtıla. Şuşı cäza-xökem arqasında ğaskärdän, armiyadan ayırıla. Bu wazğiyätkä 1925nçe yılda basılğan yazmasında: “Bez ğaskäri buluıbıznı onıtqanbız, boyırıqqa qarşı kilgän idek”, diyep üpkäsen belderä. 1954nçe yılda tözegän Törkiyäneñ berençe grajdan hawa yulı şirkäte bulğan “Xör qoş” hawa yullarına da moña oxşaş äyberlär êlägä. Törek hawa yullarınıñ quldan çığarğan oçqıçlarnı rätläp flot tözegän ide. Oçışları säbäpsez ğamäldän çığarıla, oçqıçlarına sabotajlar yasala häm uñışlı buluı totqarlana.

Väcihi Xörqoş Kadıköydä arendağa alğan ağaç kibetendä öç ay êçendä "Väcihi XIV" oçqıçın yasıy. Şuşı oçqıç belän berençe oçışın da 1930nçı yılda başqara. Yasağan oçqıçlar öçen sertifikat alu öçen ul çaqtağı İq’tisad ministrlığına möräcäğät’ itä. Ministrlıq: "Oçqıçnıñ texnik üzençäleklären bilgeläyäçäk beräw dä tabılmağanlıqtan kiräkle dokument birelmägänder” cawabın birä. Bu cawap nigezdä milli citeşterüneñ yulın nindi säbäplär belän özelüen kürsätä.

BERENÇE MİLLİ HAWA TRANSPORTI: XÖR QOŞ

Xör qoş,  TUSAŞ (Törek aviaśiya häm ğaläm sänäğäte) tarafınnan original bularaq qamilläşterelgän Törkiyäneñ berençe milli hawa transportı. Yaña buın töp öyränü oçqıçı (XÖR QOŞ) proyektı 2006nçı yılnıñ mart ayında Saqlanu sänäğäte idaräse belän TAİ arasında imzalanğan kileşü belän başlağan ide. Proyekt hawa köçläreneñ ixtıyacına turı kiläçäk häm dönya bazarına kerä alaçaq öyränü oçqıçınıñ qamilläşterelüe maqsatınnan çığıp başlatılğan ide.

2013nçe yılnıñ 26nçı sentyabr’ könne tözelgän kileşü belän “XÖR QOŞ” oçqıçlarınıñ massaküläm citeşterügä küçüe qararına kilenä. 2013nçe yılnıñ 26nçı dekabr könne isä “XÖR QOŞ-B” kileşüenä imza salına.

Monnan alda sınaw oçışları uñışlı räweştä başqarılğan “Xör qoş”nıñ noyabr’ ayında Hawa köçlärenä tapşırıluı kötelä. Berençe oçqıç, tapşırılğannan soñ hawa köçläre pilotları tarafınnan qullanılıp, 3 ay waqıt belän törle bäyäläwlärgä totılaçaq. Bu barışta taläp-sorawlar alınıp, oçqıçqa qağılışlı qamilläşterülär tämamlanaçaq.

2019nçı yılnıñ berençe yartısına qadär 15 oçqıçnıñ Hawa köçlärenä tapşırıluı maqsat itelä.

“EASA”DAN TİP SERTİFİKATIN ALĞAN BERENÇE TÖREK OÇQIÇI

TAİneñ oçqıçlar belän bäyle birgän mäğ’lümatläre şuşı räweşle: oçış sınawları belän ber rättän êşläp çığarılğan 2 ayırım oçqıçnıñ ğomere häm zıyanğa çıdamlığına qağılışlı sınawlar uñışlar uzdı. < Proyekt qısalarında EASA (Awrupa grajdan aviaśiya avtoritetı) häm SHGM'ye (Grajdan aviaśiya ğomum mödirlegenä) cibärelüe öçen 545 dokument äzerlände. Başqarılğan böten şuşı êşçänlek näticäsendä 2016nçı yılnıñ 11nçe iyül’ könne “XÖR QOŞ” yaña buın töp öyränü oçqıçı öçen "TT32 oçqıç töre sertifikatı" SHGM Grajdan aviaśiya ğomum mödirlegennän alındı. EASA Awrupa grajdan aviaśiya avtoritetı birgän sertifikat da böten Awrupa illäre öçen ğamäldä bula.

Bu räweşle “XÖR QOŞ” Awrupa grajdan aviaśiya avtoritetınnan tip sertifikatı alğan berençe törek oçqıçı buldı. “Xör qoş” oçqıçlarınıñ uñışlı buluı ilebez cähätennän, älbättä, möhim. Fäqät 1925nçe yıllarnıñ şartlarında häm 29 yäşendä kirtälärgä qaramastan oçqıç yasaw uñışına ireşkän Väcihi Xörqoşqa tuğrılıq saqlawnıñ kürsätkeçe bularaq küklärdä oçuı da möhim.