Mäxtümkolıy Fragi

Bügenge yazmabızda törekmän ädäbiyatınıñ äydäp baruçısı häm törekmän teleneñ ädäbi tel buluına şiğır’läre belän zur öleş kertkän Mäxtümkolıy Fragi turında añlatırbız.

Mäxtümkolıy Törekmänstanda, quşıldıqları Sumbar häm Çendır bulğan Atrek yılğası üzänendä, Köpet tawları itägendä göklen kabiläsenä qarağan törekmännär yäşägän Xaci-Govşan awılında tuğan. Mäxtümkolıy ğailäse göklen qabiläseneñ ber tarmağı bulğan gärkäz ıruınıñ qışıq näselenä – farsı xaqimnäre vassallığı astında bulğan utraq igençelär qabiläsenä qarağan. Ätise Däwlätmämät Azadi dä ul waqıttağı aldınğı şağıyr’ bula. Mäxtümkolıy ätise uqıtqan awıl mäktäbendä uqıy. Bäläkäy çağında ätiseneñ öy kitapxanäseneñ yärdäme belän ul farsı häm ğaräp tellärendä uqıy başlıy. Keçkenä çaqtan hönärçelekkä omtıla – cep-qayış, timerçe häm zärgär ostalığın üzläşterä. 1753 yılda Mäxtümkolıy ber yıl Boxara xanlığında Amudär’ya buyındağı Kizil-Ayakta İzge İdris-Baba käşänä mädräsäsendä uqıy. 1754tä Mäxtümkolıy Boxarağa bara häm tanılğan Kükältaş mädräsäsendä ber yıl uqıy. Anda ul mäülana ruxani isemen yörtkän yuğarı belemle Nurıy-Qazım ibn Abbas isemle Süriyä törekmäne belän duslaşa. Mäxtümkolıy Nurıy-Qazım belän ikäüläp, xäzerge Üzbäkstan, Qazaqstan, Tacikstan territoriyaläre buylap, Äfğanstannı arqılı ütep, tön’yaq Hindstanğa barıp citä.

1757 yılda ikese dä Xaräzem başqalası Xivägä – küp mädräsäläre bulğan zur mäğarif üzägenä kilä. Monda Mäxtümkolıy 1713 yılda Şergazi xan tözegän mädräsägä uqırğa kerä. Biredä xannıñ ayırım xuplawı belän bilgelängän ğailä balaları ğına uqıy. Monda ul aldağı ike mädräsädä başlanğan uqu kursın tämamlıy. 1760 yılda Mäxtümkolıynıñ ätise ülä häm şağıyr’ tuğan yağına qayta. 1760 yıldan soñ ğomere axırına qadär Mäxtümkolıy Mangışlak yarımutrawına, Ästerxanğa, xäzerge Azärbaycan häm Yaqın Könçığış illärenä säyäxät qıla.

Olığayğaç şağıyr’ üze öçen Fragi quşamatın saylağan. Här şiğır’ axırında ul bu psevdonimnı, qaywaqıt üzenä möräcäğat’ itkän sıman çın isemen quyğan. Anıñ zamanındağı şiğriyätneñ tradiśiyase şulay bulğan. Mäxtümkolıynıñ 1783 yılda ülüe farazlana.

Törekmän berlegen täêmin itü iñ zur idealı bula. 18nçe ğasırdağı törekmän tormışın taswir itkän şiğır’lärenä qarap ul waqıttağı sośial’ tormışnıñ analizın yasap bula. İctimağıy xozursızlıqqa säbäpçe bulğan qayber din ähele häm idaräçelär, fäqıyr’lärne tübänsetüçe baylar, rişwät aluçı saray xezmätkärläre – şiqayät’ şiğırendäge obrazlardan berniçäse. Abıylarınıñ äsirlekkä alınıp, çit cirlärdä ülüe dä anı tirännän täêsirlägän waqıyğa bularaq şiğır’lärendä çağıla. Ädäbi Könçığış törekçäse belän bergä ğaräp häm farsı tellären öyrängän Mäxtümkolıy Nizami Gäncävi, Säg’di Şirazi, Ğalişir Nävai häm Möxämmät Fözüli kebek klassik şağıyr’lärne uqıy. Moña qaramastan ul törekmän şiğri telen xalıq söylämenä yaqınaytıp, şaqtıy üzgärtä. Ul şulay uq törekmän ädäbiyatı öçen tradiśion bulğan ğaräp-farsı ülçämennän metrikasınnan baş tarta, anı sillabik sistema belän almaştıra.

1983 yıl Törekmänstanda tuuınıñ 250 yıllığı bularaq kiñ qırlı çaralar belän qotlandı. Mäxtümkolıy xaqındağı tikşerenülär 1842 yıldan birle däwam itä.

Mäxtümkolıy isemendäge Tel häm ädäbiyat institutınıñ Qul’yazmalar bülegendä şağıyr’ äsäreneñ 100dän artıq küçermäse bar. Tuuınıñ 250 yıllığı uñayınnan 1983tä Aşxabadta kril älifbası belän Şamuhammät Gandımov tarafınnan ike tom bularaq äzerlängän äsär iñ küp şiğır’läre urın alğan ışanıçlı cıyıntıq bulıp qabul itelä. Şulay uq Aşxabadta 1988 yılda ğaräp xärefläre belän dä ayırmalı äsäre basıla.  Yazğan şiğır’läre - 500 tiräse. Törkiyädä 1992dä Himmät Biray tarafınnan şağıyr’neñ 304 şiğıre äzerlänep, “Mäxtümkolıy Divane” iseme astında dön’ya kürä.

Törekmänstanda 18 mayda yıl sayın Mäxtümkolıy Fragi şiğriyäteneñ yañarış, berdämlek häm anıñ şiğriyat’ könen bilgeläp ütälär.

Avtor - Nazgül Kadırova

Çığanaqlar:

1. Abdurrahman Güzel, “Yunus Emre ve Mahtumkulu’da Ortak Motifler”, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998, s. 66-81.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahtumkulu

3. Mahtumkulu, Divan (haz. Himmet Biray), Ankara 1992, neşredenin girişi, s. 1-30.

4. Yavuz Akpınar, “Mahdumkulu”, TDEA, VI, 111-112.