Yunıs Ämrä häm anıñ urtaq ädäbiyatıbızdağı urını

Törek şağıyre Yunıs Ämräneñ 1240 yılda tuıp, 82 yäşendä 1320dä wafat buluı bilgele. Tikşerenüçelär bu mäs’älädä çikle çığanaqlardan alınğan mäğlümatlarğa tayanıp, urtaq fikergä kilde. Tormışı, balaçağı, beleme xaqında bernindi dokument yuq. Urta Anadoluda tuuı, küp cirdä bulıp qaytuı häm Anadoluda wafat buluı belenä. Şiğır’läre xalıq arasında teldän-telgä tarala. Şağıyr’neñ küp urında qabere bar. Tikşerenüçelär soñğı êşçänleklärgä qarap, İskeşähärneñ Sarıköy, Yunıs Ämrä awılındağı qaberneñ anıñ çın qabere bula alaçağı mäs’äläsendä kileşte. Bolu, Karaman, Aksaray, Konya häm Azärbaycannıñ Kax şähärendäge qalğan qaberlärneñ xalıqnıñ aña bulğan söyüen çağıldıruı äytelä. Yäş’legendä Anadolu, Dimäşk, Bagdat, Azärbaycan, Rumeliyane gizgän. Barğan cirlärdä şiğır’läre häm matur äñgämäläre belän küñellärne yawlağan Yunıs Ämrä.

Bügengä qadär kilep citkän berdänber äsäre “Risalät’ün Nushiyä” 1307 yılda yazıla. 600 bäyettän toruçı bu äsärneñ bügenge köndä törle çorlarda yazılğan şaqtıy küçermäse bar. Soñğı häm kiñ qırlı bularaq 4 tomda Mostafa Tatçı tarafınnan “İşetegez, duslar!” iseme astında 2012dä İstanbulda basıldı.

Yunıs Ämrä - iske Anadolu törekçäseneñ formalaşuında bik möhim rol’ uynağan berençe törek şağıyre. Ul qullanğan süzlär häm alarnıñ mägnäläre törekçäneñ ädäbi telgä äylänüendä möhim bula. Yunıs Ämräne qalğan sufıy şağıyr’lärdän ayırıp toruçı üzençälege dä bu bula. Söläyman Şäyhi Yunıstan soñ kilgän şağıyr’lärneñ anıñ kebek matur şiğır’ söyli almawların äytkän, İsmäğıyl’ Xakkı Bursävi “Şäyh Yunıs - bu telneñ xätime”, - digän.

Yunıs Ämrädän alda süzle ädäbiyat bulsa da, Anadoluda formalaşqan Könbatış törekçäsendä berençe häm iñ matur şiğır’lärne Yunıs yazğan, telne sänğati stil’dä êşkärtkännän soñ törekçädä sufıy tel barlıqqa kitergän. Ul çorda Yunıs Ämrä telendä bulğan häm törek telendä qullanılğan ğadi tel ğaräp häm farsı süzläre törek fonetikasına caylaşqan. Monnan tış, anıñ äsärendä bügen qullanılmağan bik küp arxaik süzlär bar. Şiğır’lärendä ul waqıtnıñ mädäniyäten çağıldıruçı dini termin häm töşençä belän şaqtıy xalıq äytemnären dä kürep bula. Yunıs Ämräneñ fikerläre Gülşähri, Kaygusuz Abdal, Aşık Paşa häm Äxmät Fakihtän ayırmalı tügel. Läkin ul törekçägä kertkän üzgä ton häm süzlärgä yöklägän mägnälär belän ayırılıp tora.

Törek sufıy ädäbiyatında üzenä xas stil’ barlıqqa kitergän Yunıs Ämrä, Äxmät Yäsäwi belän başlanğan dini poêziya tradiśiyasen Anadoluda original’ räweştä däwam itterä häm Rumeliya geografiyasendä qamilläşkän sufıy ädäbiyatı annan zur ülçämdä täêsirlänä. Yunıs Ämrä sufıy fikeren tiränten añlağan häm yäşägän. Üzeneñ êçkersezlege, dulqınlanuı häm mäxäbbäte arqasında ul mönäcätlärendä tirän häm salmaq stil’gä ireşä. Böten keşelekne qardäşlekkä, märxämät häm şäfqat’kä çaqıra. Keşe bulunıñ, Allaxı Täğalägä ireşüneñ şartların häm yulların añlata.

Şiğır’lärendä tirä-yağınnan, tabiğat’ häm keşelärdän qayber ürnäklär birsä dä, Yunıs Ämrä berqayçan da matdi êlementlarğa yünälmäde. Härnärsädän êlek anıñ sufıy añlayışı Qor’än häm sönnätkä, üzennän alda yäşägän sufıylarnıñ töşençä häm täcribälärenä tayana. Çınlıqta Yunısnıñ söyü nigezendä qorılğan töşençä dön’yası keşene söyü noqtasında qalmıyça Allah söyüenä qadär suzıla.

Söläyman Şäyhî dä Yunıs Ämrä häm anıñ şiğır’lären maqtağan. Mäwlana Cälalätdin Rumi Yunıs xaqında bolay digän: “Mönäcätlärdä bu keşene uza almadım.” Bu rivayät’ bulsa da, Yunıs Ämräneñ Anadoludağı sufıy şiğıreneñ formalaşuında ni qadär täêsirle buluın kürsätä.

Avtor – Nazgül Kadirova 

Çığanaqlar:

1. https://islamansiklopedisi.org.tr/yunus-emre

2. Meşedihanım Nemet, Azerbaycan’da Pirler, Bakü 2010, s. 162.

3. Mustafa Tatcı, Yunus Emre’nin Mürşidi Tapduk Emre, Ankara 2012.

4. Şeyh Baba Yûsuf Sivrihisârî, Mevhûb-ı Mahbûb (haz. Ahmet Kartal), Eskişehir 2000, s. 529.